„Lalka” – jest jedną z trzech, obok “Faraona” i “Emancypantek”, jego najważniejszych powieści. W nich najpełniej wyraził swoje pozytywistyczne poglądy, które sprowadzają się do stwierdzenia, iż pisarz poprzez dzieło powinien prezentować postawę obywatelską, a tym samym kreować bohaterów reprezentujących ludzi czynu i pożytecznej, przede wszystkim w kategoriach społecznych, pracy. Ukazywać człowieka sukcesu, bogacącego się, dostarczającego dóbr materialnych społeczeństwu i narodowi, dbającego o innych, przede wszystkim o tych, którzy są od nich zależni.
“Lalkę”można nazwać:
- powieścią o polskim społeczeństwie, powieścią-panoramą, która prezentuje przekrój społeczny, drobiazgowo charakteryzuje poszczególne warstwy: arystokrację, mieszczaństwo, biedotę miejską,
- opowieścią o Warszawie – mieście opisanym z zachowaniem topografii (Krakowskie Przedmieście, Powiśle, Łazienki, autentyczne wystawy sklepowe, spektakle, kwesty i bale),
- powieścią o namiętnej, tragicznej, niespełnionej miłości kupca do arystokratki wykreowanej według wszelkich romantycznych konwencji. (Wokulski przypomina tragicznego kochanka – Gustawa – z IV cz. “Dziadów”, podobnie jak on doznaje goryczy, upokorzenia, zawodu). Miłość staje się jego jedyną obsesją, porażającą siłą, która stopniowo niszczy i konsekwentnie doprowadza do próby samobójstwa,
- powieścią o awansie społecznym, książka o historii niezamożnego chłopca, który dzięki własnemu uporowi, konsekwencji, sprytowi, operatywności czy niekiedy nawet wyrachowaniu dochodzi do wielkiego majątku, który otwiera mu drzwi arystokratycznych salonów.
Można też odczytać “Lalkę” jako powieść filozoficzną. W epoce scjentyzmu, bezgranicznej wiary we wszechpotęgę rozumu, pogardy dla zjawisk nadprzyrodzonych, powieść Prusa jest zapewne świadectwem kryzysu pozytywistycznego sposobu myślenia.
“Lalka” w pewnym sensie narusza zasady tradycyjnej kompozycji powieści. Dzieje się tak przez specyficzną konstrukcję losów głównych postaci: Rzeckiego i Wokulskiego, które zostają określone przez dwa różne światopoglądy: romantyczny i pozytywistyczny.
Taka konstrukcja implikuje dwa plany czasowe powieści i rozluźnia kompozycję utworu (nie wiadomo tak naprawdę, co stało się z bohaterem), którego fabuła wzbogacona jest ponadto licznymi, nie zawsze zakończonymi przez autora epizodami:
| plan pierwszy – teraźniejszość | plan drugi – przeszłość |
| zaczyna się od momentu powrotu Wokulskiego do Warszawy z wojny rosyjsko-tureckiej | zawarty jest w “Pamiętniku starego subiekta” i zawiera między innymi opisy rodowodu obydwu postaci, informacje na temat udziału Rzeckiego w węgierskiej Wiośnie Ludów, a Wokulskiego w powstaniu styczniowym oraz późniejsze dzieje bohaterów |
Jednak z perspektywy metafizycznej sceny zabawy Rzeckiego lalkami nadają rozluźnionej kompozycji powieści zamkniętą, klamrową ramę.
“Lalka” ma również nieco inną niż tradycyjna powieść realistyczna, narrację. Autor wprowadził tzw. dwugłos – dwóch narratorów, z których jeden został obdarzony wszechwiedzą, drugi natomiast przynależy do świata przedstawionego powieści (Ignacy Rzecki). Dzięki takiej konstrukcji poszczególne wydarzenia zostają przedstawione z dwu stron, często zgoła odmiennie skomentowane. Ponadto narracja trzecioosobowa też nie jest do końca obiektywna, bowiem w “Lalce” wprowadza autor w niektórych partiach relacji elementy mowy pozornie zależnej, gdzie narrator przekazuje wiernie tok myśli i doznań Wokulskiego, poziomem swojej świadomości zbliżając się coraz bardziej do bohatera.