Kategoria fleksyjna czasownika.
Czynności lub stany wyrażane za pomocą czasownika możemy traktować jako rzeczywiste, przypuszczalne albo pożądane. Ten nasz różny stosunek do czynności i stanów, o których mówimy, wyrażamy za pomocą form czasownika, zwanych trybami.
W języku polskim istnieją formy trzech trybów:
- orzekającego, np. Pożyczę ci ten komputer,
- rozkazującego, np. Pożycz mi ten komputer,
- przypuszczającego, np. pożyczyłbym ci ten komputer, gdyby był sprawny.
Za pomocą trybu orzekającego orzekamy o czynnościach, które odbywają się obecnie, odbywały się (lub odbyły) w przeszłości, albo będą się odbywać w przyszłości, Tryb ten ma więc formy trzech czasów:
- teraźniejszego,
- przeszłego,
- przyszłego.
W trybie rozkazującym nie używamy w zasadzie form 1 osoby l.p., z wyjątkiem zwrotów o charakterze uczuciowym (emocjonalnym), np.
- Niech stracę!,
- Niech zginę, jeśli cię oszukałem.
Formy 3 osoby l.p. i mnogiej są złożone, składają się z wyrazu niech, niechaj i z formy 3 osoby czasu teraźniejszego trybu orzekającego. Form 3 osoby trybu rozkazującego używamy wówczas, gdy przekazujemy komuś polecenie za pośrednictwem osoby, do której się zwracamy, np.
- Kuba, niech twoja siostra przyjdzie do mnie.
Formami tymi posługujemy się wówczas, kiedy zwracamy się do kogoś używając wyrazów: pan, państwo, kolega.
Używamy też tej formy w związkach frazeologicznych wyrażających życzenie, np.
- Niech żyje młoda para!
- Niech się dzieje, co chce!
Za pomocą trybu rozkazującego wyrażamy nie tylko rozkazy, ale także prośby, np.
- Wpadnij po mnie po książkę.
W zdaniach złożonych formy trybu rozkazującego mogą wyrażać warunek, np.
- Uderz w stół nożyce się odezwą!
Formy trybu przypuszczającego opierają się , podobnie jak formy czasu przeszłego trybu orzekającego, na imiesłowie przeszłym, np.
Liczba pojedyncza
- 1 os. chciał-by -m chciała-by -m
- 2 os. chciał- by – ś chciała-by -ś
- 3 os. chciał – by- chciała-by – chciało-by-
Liczba mnoga
- 1 os. chcieli-by-śmy chciały-by-śmy
- 2 os. chcieli-by-ście chciały-by-ście
- 3.os. chcieli-by- chciały-by-
Cechą charakterystyczną form trybu przypuszczającego jest partykuła -by, dołączana do tematu, po której następuje końcówka osobowa.