Literatura od zawsze interesowała się człowiekiem, jego losami i problemami, z którymi się borykał. Znalazło to odzwierciedlenie w wielu utworach powstających na przełomie wieków. Różnie ukazują one człowieka, niektóre jako jednostkę wybitną, wyróżniającą się swoim postępowaniem wśród zwykłej społeczności, lub jako szarego śmiertelnika, będącego tylko tłem dla toczących się wydarzeń. Jednak niewątpliwie człowiek odegrał istotną rolę w kształtowaniu się literatury, gdyż głównie poprzez ukazanie jego postępowania autorzy mogli uzewnętrznić swoje intencje.
Jednym z pierwszych utworów, gdzie twórca wyraził swoje zainteresowanie człowiekiem była „Antygona” Sofoklesa. Jest to tragedia, w której przeciwstawiają się równorzędne racje, pomiędzy nimi nie sposób dokonać wyboru. Antygona, jako kochająca siostra i kobieta wierna prawu bożemu, chce pochować brata Polinejkesa – zdrajcę ojczyzny. Wybierając prawo boskie, wchodzi w konflikt z prawem państwowym, gdyż łamie zakaz władcy Kreona, nakazujący zaniechania tego czynu. Król swą decyzją naraża się bogom, gwałcąc prawo religijne, mówiące o chowaniu zmarłych. Gdy cofa wyrok na Antygonę, jest już za późno, bo bohaterka odebrała sobie życie.
Sofokles celowo przedstawił właśnie taki konflikt, chciał poruszyć czytelnika, wywołać w nim wzruszenie. Zwrócił uwagę na motywy postępowania człowieka, jego wybór i konsekwencje tegoż czynu. Był jednym z pierwszych twórców, który skupił się na istocie ludzkiej zarówno tej literackiej – dogłębnie ukazał jej czyny – jak i na odbiorcy, bo jego celem było wywołanie katharsis.
Kolejnym dowodem na to, że literatura od zawsze interesowała się człowiekiem, były utwory średniowieczne przedstawiające nam trzy ideały, wzorce osobowe – rycerza, władcy i świętego. Głównym ich zadaniem było upowszechnienie ludzkich postaw i zachowań godnych naśladowania.
Literatura średniowieczna miała również ugruntować wiarę i zbliżać człowieka do Boga, wskazywać mu drogę do zbawienia. Utwory tego okresu często nie miały konkretnych autorów, były anonimowe. To jednak nie przeszkadzało odbiorcom, bo liczyła się wartość dzieła i jego użyteczność dla człowieka, dla kształtowania jego moralnej i religijnej postawy.
Jednym z takich utworów jest „Pieśń o Rolandzie”, która przedstawia wyprawę Karola Wielkiego do Hiszpanii. Podczas powrotu ginie wasal królewski Roland. Wykazał on się odwagą i męstwem w walce przeciwko wrogom chrześcijaństwa. Nigdy nie zawiódł zaufania, nie złamał raz danej przysięgi, odznaczał się głęboką wiarą chrześcijańską. Cechowała rycerska miłość do Boga, ojczyzny, króla i przyjaciół. Taki typ idealnego rycerza był wówczas popularny i propagowany przez twórców, których marzeniem niewątpliwie stało się przejęcie pewnych tych cech przez resztę społeczeństwa średniowiecznego.
W podobny sposób ukazany został ideał władcy wyróżniającego się mądrością, sprawiedliwością, odwagą i talentem do prowadzenia bitew. Taki obraz naśladowania władców przedstawił nam Gall Anonim w kronice Polski, aby zaskarbić sobie łaski polskiego władcy. Natomiast do popularyzacji postawy świętego przyczyniła się „Legenda o św. Aleksym”, która nawoływała do pobożności, skromności i niezachwianej wiary w Boga.
Te utwory wskazują, że literatura średniowieczna poprzez propagowanie pewnych wzorców i postaw, nie była obojętna na życie społeczeństwa. Wręcz przeciwnie, starała się, by każdy człowiek mógł wybrać pewne pozytywne cechy i zachowania, żeby zastosować je w swoim życiu.
W epoce renesansu twórcy starali się odpowiedzieć na pytanie kim jest człowiek i jak ma postępować. Znalazł się on w centrum uwagi, a jego uczucia, refleksje i stosunek do rzeczywistości stanowiły główny temat literatury. Z człowiekiem odrodzenia niewątpliwie kojarzy nam się postawa renesansowa wyrażona przez ludzi tamtego okresu: „Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce” – Terencjusz. Ludzie przejawiali aktywność życiową, chcieli się kształcić, by poznać dokładnie wszystko, co ich otacza na co dzień.
Jednym z najbardziej znanych renesansowych twórców, który szczególną uwagę poświęcił człowiekowi był Jan Kochanowski. We fraszkach przypatruje się światu, wyśmiewa ludzkie wady. Jednocześnie wybacza występki i niedoskonałości, tłumacząc sobie, że zgodnie z duchem odrodzenia są to rzeczy ludzkie, a więc nie obce. Mówi, że w życiu naprawdę liczy się cnota, przyjaźń, umiar, biesiada oraz miłość.
W „Pieśniach” staropolski poeta głosił potrzebę pogodzenia się z losem, uczy akceptować dziwności świata, niekiedy wbrew rozumowi. Pieśni mówią nam, że trzeba szaleć i korzystać z życia, ale rozważnie i kiedy czas jest do tego odpowiedni: „Miło szaleć, kiedy czas po temu” (Kochanowski Pieśń XX).
Pisarze odrodzenia dużą rolę przykładali do spraw polityczno-społecznych. Sprawy kraju, ojczyzny zajmowały w twórczości pisarzy tamtego okresu ważne miejsce. Uważano, że człowiek powinien być patriotą i służyć ojczyźnie. W Pieśni XII Kochanowski wyraźnie podkreśla: „A jeśli komu droga otwarta do nieba, tym co służą ojczyźnie”. Tym samym kontynuuje wzór prawdziwego rycerza patrioty. Natomiast A.F. Modrzewski w utworze „O poprawie Rzeczypospolitej” w rozdziale „O wojnie” mówi, że trzeba bronić ojczyzny i pokoju, gdyż wojna jest okrutnym złem. Zwraca się tym samym do całego społeczeństwa, aby podjęło odpowiednie środki w celu utrzymania pokoju. Utwory te są dowodem głębokiej mądrości politycznej i wzruszającej troski o losy ojczyzny.
Również utwory późniejszych epok ukazywały nam portret człowieka, wyrażając tym samym zainteresowanie istotą ludzką. „Pamiętniki” J.CH. Paska z doskonałą dokładnością przedstawiają nam sylwetkę szlachcica z XVII w. Był nim Sarmata – człowiek dumny ze swego pochodzenia, lubiący biesiady, taniec, politykę. Odznaczał się nietolerancją dla innowierców i był przeciwny wpływom z zagranicy. Cechowała go skłonność do wypicia, bijatyki i lekceważenia prawa. Niewątpliwie „Pamiętniki” są utworem, który przybliża nam bohatera tamtych ciekawych czasów Rzeczypospolitej szlacheckiej.
Jeżeli chodzi o pisarzy zagranicznych, na pewno należy tu zwrócić uwagę na Moliera i jego utwór „Skąpiec”. Właśnie tu twórca wyraża swoje zainteresowanie człowiekiem, a szczególnie piętnuje on postawę społeczeństwa francuskiego XVII w. Na przykładzie wielkiego skąpca Harpagona ośmiesza zachowania ludzkie. Ukazywał za pomocą obrazów błędy epoki, przyczyniając się do poprawy obyczajów. Molier był bystrym obserwatorem rzeczywistości. Ostre satyry kierował w przedstawicieli szlachty i arystokracji, dążąc do poprawy francuskiej obyczajowości.
Jeżeli chodzi o satyry, to myślę, że nie możemy zapomnieć o Ignacym Krasickim, który w tego rodzaju utworach nakreślił gorzką, lecz jednocześnie zabawną rzeczywistość polskiego oświecenia. W satyrze pt. „Świat zepsuty” mówi nam o zepsutym świecie, jego wadach. Gorzkie jest to, że sam człowiek jest temu winien. „Pijaństwo” to utwór o charakterze humorystycznym przedstawiający rozmowę człowieka z drugim po ubiegłonocnym przyjęciu. Osoba mająca „dolegliwości dnia wczorajszego” nie pamięta, co się z nią działo i idzie napić się wódki w celu poprawienia swego samopoczucia. Satyra ta mówi prawdę o społeczeństwie polskim, którego cechuje pijaństwo i rozpusta. Krasicki tym samym wyraża troskę o człowieka zawczasu krytykując jego wady.
Literatura, nawet gdy nie miała sprzyjających warunków do swego rozwoju, nie zrezygnowała z zainteresowania człowiekiem. Kiedy Polska była pod zaborami, poeci tym bardziej podkreślali rolę jednostki, która jest zdolna wyrwać swój kraj od ciemiężycieli. W okresie romantyzmu rolę wroga odgrywała carska Rosja, a osobą, która starała się z nią walczyć był A. Mickiewicz. W III części „Dziadów” przedstawił nam człowieka gotowego do ratowania swojego narodu z rąk zaborców. Konrada uczynił poetą obdarzonym talentem improwizatorskim i gotowym oddać swe życie w obronie ojczyzny. Jest to typ bohatera romantycznego odznaczającego się niezwykłą indywidualnością. W scenie II Konrad wygłasza monolog zwany „Wielką Improwizacją”, w którym próbuje zrównać się z samym Bogiem. Zarzuca mu obojętność na sprawy ludzkie, a szczególnie losy jego ojczyzny. Przywołuje Boga, lecz nie uzyskuje odpowiedzi. Konrad obraża Boga i zarzuca mu, że wykorzystuje on swoje umiejętności do władania ludźmi i światem, mówi, że wszystko, co stwarza Pan, pozbawione jest miłości i uczucia:
„Kłamie, kto Ciebie nazwał miłością,
Ty jesteś tylko mądrością”
Wyczerpany swym poetyckim uniesieniem mdleje i upada na podłogę. W próbie zrównania się z Bogiem główny bohater ponosi klęskę. Na przykładzie Konrada możemy znaleźć według Mickiewicza przyczyny klęski narodu w walce z zaborcą.
Cały utwór mówi nam, że Polska ma do spełnienia specjalna misję wobec innych narodów europejskich będących w niewoli, wielką rolę w powszechnej walce o wolność.
Mickiewicz wyraża w tym, niewątpliwie jednym z największych dzieł polskiego romantyzmu, swe zainteresowanie losami człowieka, człowieka żyjącego w jego ukochanej ojczyźnie.
W czasach literatury pozytywistycznej twórcy już w tak burzliwy sposób nie przedstawiali człowieka, jak to miało miejsce w romantyzmie. Z pewnością na to wpłynął fakt, iż były to czasy spokojniejsze. Ludzie zajmowali się gromadzeniem sił, aby wystąpić przeciwko wrogowi. Bardzo popularne wówczas były hasła pracy organicznej i pracy u podstaw, które przeniosły się w utworach tamtego okresu.
Niewątpliwie właśnie prasa była w pozytywizmie miarą wartości człowieka. W „Lalce” B. Prusa przedstawiony został człowiek, którego cechuje zapał do pracy, entuzjazm do wiedzy i postępu, umiejętność bogacenia się i działalność filantropijna.
Ukazując postawę St. Wokulskiego, a następnie jego upadek spowodowany miłością do Izabeli Łęckiej, B. Prus wyraża troskę o społeczeństwo. Mówi, że „ludzie dobrzy marnują się, uciekają, a łotrom dzieje się dobrze, ludzie niepospolici rozbijają się o tysiące przeszkód, a człowieka czynu gnębi powszechna nieufność i podejrzenia”. Pisarz chciał nam powiedzieć, że praca najwybitniejszych jednostek może przeciwdziałać rozkładającemu się społeczeństwu.
Kolejnym pisarzem, który wyraził swe zainteresowanie życiem człowieka był St. Reymont. W 1924 r. otrzymał on Nagrodę Nobla za utwór „Chłopi”, przedstawiający nam dokładny obraz wiejskiej rzeczywistości.
Zaprezentowana jest tu chłopska codzienność, ciężka praca, święta, zwyczaje i rozwarstwienie społeczne. Autor zróżnicował społeczeństwo wiejskie na bogatych chłopów, średniozamożnych właścicieli ziemskich oraz biedotę. Przedstawił problemy, z jakimi borykali się ówcześni wieśniacy.
„Chłopi” Reymonta są najwybitniejszą powieścią na temat wsi polskiej, najpełniej i najwierniej oddaje prawdę o życiu polskiego chłopa. Autor zawarł w książce ogromną wiedzę i panoramiczny obraz życia we wsi Lipce w ciągu jednego roku. Świadczy to o klasie pisarza, randze utworu i jego zainteresowanie człowiekiem.
Literatura interesowała się człowiekiem również w dwudziestoleciu międzywojennym. Przykładem na to jest „Granica” Z. Nałkowskiej. Autorka przedstawiła nam krytyczny obraz społeczeństwa polskiego i jego podział na: bogate ziemiaństwo, zdeklasowaną szlachtę, mieszczaństwo, burżuazję i proletariat. Na przykładzie romansu głównego bohatera, Zenona Ziembiewicza, Nałkowska zestawia dwa rodzaje opinii o nim samym: wewnętrzną ocenę Zenona o sobie i zewnętrzną, jaką tworzy o nim otoczenie na podstawie znajomości jego czynów. Pisarka rozważa, czy człowiek jest taki, za jakiego sam się uważa, czy za jakiego uchodzi w oczach innych ludzi, jak widzi go otoczenie. Zastanawia się również czy ważniejsze jest własne wyobrażenie człowieka o sobie, czy ocena społeczno-obiektywna. Autorka dochodzi do wniosku, że: „Jest się takim, jak myślą ludzie, nie jak myślimy my o sobie”.
Myślę, że przedstawione przeze mnie utwory wskazują na to, że literatura od zawsze interesowała się człowiekiem, jego losami i problemami, z którymi się borykał. Na pewno dają nam dużo do myślenia i są świadectwem, że niektóre zagadnienia z życia człowieka, jak np.: walka o wolność, sprawiedliwość oraz wady i niepokoje wewnętrzne są ponadczasowe i nierozerwalne z istnieniem jednostki. Literatura wskazywała je, wskazuje i prawdopodobnie wciąż będzie utrwalać świadcząc przy tym o niezmienności natury ludzkiej.
[TL]