- Powieść życia Bułhakowa.
- Stanowi rozprawę o moralności.
- Zawiera wątki autobiograficzne, zwłaszcza dotyczące zmagań pisarza z sowiecką krytyka literacką i władza komunistyczną.
- Przerywał wielokrotnie nad nią pracę i powracał ponownie.
- Zmieniał nawet poszczególne partie powieści.
- W wyniku tego powstała powieść wielowątkowa.
- Czytelnik poznaje współczesną pisarzowi Moskwę, wpisaną w perspektywę metafizyczną.
- Prototypem powieściowego mieszkania nr 50, gdzie rozgrywa się część akcji powieści, był lokal 50 w kamienicy przy ulicy Bolszoj Sadowej 10 w Moskwie, w którym w latach 20. XX wieku mieszkali Bułhakowowie.
- Wątki fabularne tworzą opowiadania paralelne.
- Mamy więc wątek męczeństwa Chrystusa w |”powieści w powieści” tytułowego Mistrza, moskiewskiego ubogiego literata, który znękany niechęcią oficjalnego świata literatury dostaje się do szpitala dla umysłowo chorych, wcześniej paląc swój rękopis.
- Pisarz połączył w całość trzy główne wątki: pojawienie się wysłanników ciemnej mocy na czele z Wolandem w ateistycznej Moskwie, satyryczny wizerunek życia stołecznego środowiska literatów i reprezentantów władzy oraz powieść o Poncjuszu Piłacie i jego zmagania z tajemnicą nowej wiary, obiecującej czynienie dobra i ostatnimi słowami Chrystusa gardzącego tchórzostwem.
- W świecie Wolanda pojawiają się barwne postaci jego świty, wywołujące zamieszanie, zwłaszcza podczas pokazu czarnej magii w teatrze, które kończy się zbiorowym striptizem.
- Diabelskie sztuki przysparzają nowych klientów w domu wariatów, milicja jest bezradna, zabobonna wiara w racjonalizm kruszy się , a Woland i jego asysta stają się mimowolnie wykonawcami zmysłów boskiej sprawiedliwości.
- Nie kuszą uczciwych owocem zakazanym, najwyżej karcą tych, którzy zbłądzili. Zaprzątnięci są przygotowaniami do Balu Pełni Księżyca.
- Małgorzata, muza Mistrza, przyjmuje zaproszenie Wolanda, staje się niewidzialna i uczestniczy w niezwykłym locie nad Moskwą.
- Po drodze demoluje mieszkanie odwiecznego wroga Mistrza, jego krytyka Łatyńskiego.
- W domu , przy ulicy sadowej 302-A, Woland wydaje bal dla grzeszników, a Małgorzata pełni rolę gospodyni. Prezentowane są na nim swoiste występki i kary, Małgorzata wstawia się za cierpiącą męki Friedman, dzieciobójczynię, w nagrodę za spełnioną w trakcie balu rolę – odzyskuje Mistrza.
- Mistrz i Małgorzata powracają do sutereny, ale nie odzyskują spokoju. Woland przenosi więc zakochanych na „drugi brzeg”, do świata wieczności, gdzie przelotnie dochodzi do spotkania z Piłatem, cierpiącym umysłowe męki i pełnym refleksji dlaczego przed dwoma tysiącami lat nie doszło do rozmowy z Chrystusem.
- Piłat zostaje wyzwolony dzięki kreacyjnej mowie Mistrza. Powieść Mistrza dobiega kresu.
- Zanim do tego dochodzi pisarz przedstawia kolejne fragmenty „powieści w powieści”, składające się na inną wersję mitu o tajemnicy nowej wiary, wzajemnych powiązań zła i dobra.
- Bezradny, tchórzliwy Piłat w tej wersji skazuje Jezusa na kaźń, obawiając się oskarżenia o sprzyjanie przeciwnikom politycznym Imperatora, ale asekuracyjnie inspiruje skrytobójcza śmierć Judasza, próbuje też stać sie dobroczyńcą Mateusza Lewity, wyznawcy Jeszui.
- Kiedy dopełniają się losy Mistrz i Małgorzata zostają ami, by zaznać ukojenia, Woland przepowiada Małgorzacie spokój, mówiąc „Wszystko będzie, jak być powinno, tak już jest urządzony świat”.
- Jest to najważniejsze zdanie powieści, powtarzane kilkakrotnie, które stanowi obraz światopoglądu autora. Przypisuje się tym słowom trudny ładunek optymizmu – przewidywanie, że dobro zwycięży.
- Tymczasem w Moskwie życie wraca wydawałoby się do normy, sa to jednak pozory.Praca Mistrza nie poszła na marne, pozostawił bowiem swego ucznie, trochę niewydarzonego poetę Iwana Bezdomnego, słuchacza zwierzeń Mistrza w domu wariatów. Iwan, szanowany obecnie profesor historii, w każdą pełnie księżyca, śni powieść Mistrza, dopisując jej ciąg dalszy.
- Zdaniem Bułhakowa pisarz może zmienić porządek świata.Dowodem tego jest właśnie powieść „Mistrz i Małgorzata”.
- Klasyczne, lakoniczne opisy „powieści w powieści” stanowią prezentację sił twórczych artysty, diabelskie zabawy w Moskwie to dowód autorskiej wyobraźni i pomysłowości.
- Poszczególne epizody doskonale współgrają, zazębiają się, podobnie zresztą, jak: dźwięki, kolory, nastroje. Uderza paralelizm zdarzeń „powieści w powieści” i losów Mistrza.
- Pisarz nie może siebie tylko wyzwolić od cierpienia i tyranii, dlatego wyzwoleniem staje się śmierć, ucieczka do wieczności.
- Demonstracją swobody jest również kreacja twórcza, uniezależniona od wszystkich i wszystkiego.