W tradycji pieśni narodowej motywy religijne i żołnierskie bardzo się zrosły. Idea walki o wolność, wiara w przetrwanie wśród klęsk dziejowych, uzyskały w końcu XIX wieku rozwinięcie w pieśniach rewolucyjnych i wojennych. Najstarszą znaną pieśnią o charakterze humoru jest „Bogurodzica” śpiewana już podczas bitwy pod Grunwaldem. Jest to pieśń uznana za pierwszy hymn państwa polskiego, śpiewana do dzisiejszego dnia przy ważnych uroczystościach zwłaszcza religijnych. Obecnym hymnem Polski jest Mazurek Dąbrowskiego, którego słowa napisał Józef Wybicki. Hymn ten do kraju przyniosły Legiony Dąbrowskiego, a z nim wiarę w walkę i niepodległość ukochanej ojczyzny.
W latach powstań i zrywów rewolucyjnych rodziły się nowe utwory dokumentujące dramat historii ostatnich dwustu lat. Szczególną wartość mają pieśni z okresu pierwszej i drugiej wojny światowej, w tym partyzanckie, tułacze, zwracające się z tęsknotą do tej ziemi „droższej od innych”.
Najważniejsze i najbardziej popularne utwory narodowe, a przez to ukochane przez żołnierzy to:
– „Boże, coś Polskę” Alojzego Felińskiego, której to pieśni refren w czasie okupacji został zmieniony na „Ojczyznę, wolność, racz nam zwrócić, Panie”;
– „Warszawianka” – pieśń powstała jako reakcja na wiadomość o wybuchu powstania listopadowego w 1831 roku. Pieśń ta stała się również bardzo popularna po powstaniu warszawskim w czasie okupacji faszystowskiej.
– „Na barykady” pieśń autorstwa Ignacego Rzońca, powstała w połowie XIX wieku. Wielką popularność pieśń ta zdobyła sobie już nie w czasach walk, ale za rządów komunistycznych, gdyż jej słowa świetnie pasowały do ówczesnych realiów:
„Na barykady ludu roboczy,
Czerwony sztandar do góry wznieś.
Śmiało do boju wytęż swe ramię
Bo na cię czeka zwycięstwa cześć”.
– Rota” Marii Konopnickiej – pieśń powstała pod koniec 1908 roku i była wyrazem protestu autorki przeciw prześladowaniu polskości na terenie zaboru pruskiego („rota” to tyle co „przysięga”). Z muzyką Feliksa Nowowiejskiego pieśń ta wykonywana była po raz pierwszy w Krakowie w 1910 roku na uroczystości pięćsetlecia bitwy pod Grunwaldem. Od tego czasu stała się jedną z pieśni jednoczących uczucia społeczeństwa polskiego.
– „My Pierwsza Brygada” – to pieśń śpiewana w Legionach Polskich Józefa Piłsudskiego. Powstała w 1917 roku, gdy żołnierze Pierwszej Brygady odmówili złożenia przysięgi na wierność Austrii, w skutek czego znaleźli się w obozach jenieckich, a Piłsudski został internowany. Charakterystyczne słowa tej pieśni to:
„Legiony to – żebracza nuta,
Legiony to – ofiarny stos
Legiony to – żołnierska buta
Legiony to – straceńców los”.
– „O mój rozmarynie…” – popularna piosenka legionowa o rodowodzie ludowym. Jest sentymentalna i pełna uczucia.
– „Rozkwitają pąki białych róż…” – pieśń w charakterze podobna do tej wyżej. Najczęściej śpiewana przez partyzantów i płaczące po nich dziewczyny.
– „Rozszumiały się wierzby…” – pieśń Romana Ślązaka powstała w 1937 roku jako utwór okolicznościowy dla Szkoły Podchorążych w Nisku, gdzie pracował autor. Słowa tej piosenki i melodia są bardzo nastrojowe, o czym świadczy poniższy fragment:
„Nie szumcie, wierzby nam
z żalu, co serce rwie,
nie płacz, dziewczyno ma,
bo w partyzantce nie jest źle”.
– „Oka” autorstwa Leona Pasternaka – jedna z najpopularniejszych pieśni pierwszej Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki, przekształconej w 1944 roku w I Armię Wojska polskiego. Pieśń ta powstała w 1943 roku w Sielcach nad Oką:
„Szumi dokoła las,
Czy to jawa czy sen?
Co ci przypomina, co ci przypomina
Widok znajomy ten?”.
– „Czerwone maki na Monte Cassino” – pieśń o niebywałym wydźwięku Feliksa Konarskiego. Mówi ona o bitwie u szczytu Monte Cassino, gdzie znajdował się klasztor benedyktynów, z którego Niemcy uczynili niezdobytą twierdzę i w ten sposób blokowali wojskom alianckim drogę do Rzymu. W maju 1944 roku po wielu bezskutecznych próbach zdobycia wzgórza, do szturmu poszli żołnierze II Korpusu Polskiego dowodzonego przez generała Władysława Andersa i zwyciężyli. Na stokach Monte Cassino znajduje się do dziś polski cmentarz żołnierzy poległych w tej bitwie.
– „Marsz Mokotowa” – utwór powstały w czasie powstania warszawskiego w 1944 roku i stał się bardzo popularny nie tylko w Warszawie, ale i w innych regionach kraju. Oto fragment tej pieśni:
„Ten pierwszy marsz na dziwną moc,
tak w piersiach gra, aż braknie tchu,
Czy słońca żar, czy chłodna noc
Prowadzi nas pod ogniem z luf”.
Podane wyżej przykłady wyraźnie ukazują różnorodność pieśni narodowych, a przez to żołnierskich, a nawet rewolucyjnych. To bowiem, co związane było z walką o niepodległość kraju, najlepiej wyrażały pieśni. One dodawały otuchy, one zagrzewały do walki i pomagały przetrwać najtrudniejsze chwile boju. Warto o tych pieśniach pamiętać, znając ich pochodzenie i, co najważniejsze, słowa.
[BK]