- Portret typowego Sarmaty odnajdziemy w „Pamiętnikach ” Jana Chryzostoma Paska (barok).
- Jest to właściwie obraz własny autora.
- Poznajemy człowieka zarozumiałego, trochę ograniczonego, za to ceniącego się wyjątkowo wysoko.
- Wyróżnia on swe zalety (nie zawsze prawdziwe).
- Realizuje hasło „szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie”.
Także i Wacław Potocki obrazuje Sarmatę
- Wśród cech negatywnych wymienia ospalstwo, opilstwo i chciwość.
Twórcy okresów późniejszych (np. Mickiewicz, Sienkiewicz) rehabilitują Sarmatę, wskazując, następujące cechy Sarmaty:
- dumę,
- waleczność,
- odwagę,
- patriotyzm.
Pozytywne cechy niwelują takie złe przymioty, jak:
- kłótliwość,
- samowola,
- nietolerancyjność,
- tradycjonalizm,
- przedkładanie własnego narodu ponad inne.
Mistrzowskie portretu Sarmatów odnaleźć można u:
- Mickiewicza,
- Fredry,
- Sienkiewicza.
Niemal każdy Sarmata znał łacinę, mitologię, uczył się retoryki.
Jednocześnie był zafascynowany przepychem wschodnich tkani i dywanów, blaskiem kamieni szlachetnych, pięknem koni arabskich.
Od Turków Sarmaci przejęli egzotyczny, dla reszty Europy Zachodniej, strój, skłonność do tytułomanii i wystawnego życia.