Środki stylistyczne, nazywane także środkami artystycznymi czy figurami stylistycznymi to po prostu określenia charakteryzujące niektóre z elementów wypowiedzi lirycznej. Pełnią określone funkcje w utworze. Krótka powtórka na pewno nie zaszkodzi!
| Rodzaj środka | Przykład | Funkcja |
| ALITERACJA – rozpoczynanie sąsiednich wyrazów tymi samymi głoskami | „(…)moreny, mureny i morza i zorze(…)”
(W.Szyborska „Urodziny”) |
·uwypuklenie danego fragmentu tekstu; ·podkreślenie melodyjności wiersza |
| ANAFORA – powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na początku kolejnych segmentów wypowiedzi | „myśli o duszy tkliwe,
myśli o duszy z czułością” (Z.Herbert „Dusza Pana Cogito”) |
· poetycka – koncentruje uwagę na tekście ; · homologiczna – przynosi każdorazowo ten sam materiał dźwiękowy |
| ANIMIZACJA – nadawanie przedmiotom nieożywionym, zjawiskom przyrody lub pojęciom abstrakcyjnym atrybutów istot żyjących | „(…)pożar trawiący w sobie, cokolwiek(…)”
(L.Staff „Marek Aureliusz mówi”) |
·dynamizuje opis poetycki |
| ANTYTEZA – zestawienie dwóch opozycyjnych znaczeniowo segmentów wypowiedzi (najczęściej zdań) | „Pełno nas, a jakoby nikogo nie było(…)”
(J.Kochanowski „Tren VIII”) |
·uzyskanie silniejszego efektu (podkreślenie znaczenia ) |
| ALEGORIA – rodzaj personifikacji. Prawdy ogólne i stosunki międzyludzkie ukryte są pod postaciami zwierząt, roślin, przedmiotów | „Gdzie bystrym tylko Orzeł polotem pierzchnie pogania ptaki(…)”
(A.Naruszewicz „Balon”) |
·Zadaniem odbiorcy jest rozszyfrowanie ukrytego znaczenia motywu alegorycznego |
| APOSTROFA – bezpośredni zwrot do osoby, bóstwa, uosobionego przedmiotu | „(…)moja droga Orszulo(…)”
(J.Kochanowski „Tren VIII”) |
·nadanie podniosłego, uroczystego tonu |
| ELIPSA – pominięcie w zdaniu lub wyrażeniu jakiegoś składnika | „(…)włos złotem, perłą ząb(…)”
(J.A.Morsztyn „Niestatek”) |
·służy zdynamizowaniu wypowiedzi |
| EPIFORA – powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na końcu kolejnych segmentów wypowiedzi | „Innego końca świata nie będzie,innego końca świata nie będzie.”
(C.Miłosz „Piosenka o końcu świata”) |
· poetycka – koncentruje uwagę na tekście ; · homologiczna – przynosi każdorazowo ten sam materiał dźwiękowy |
| EPITET – wyraz (przymiotnik, imiesłów, rzeczownik) określający rzeczownik, uwydatniający charakterystyczne cechy osób lub przedmiotów | „(…)pannom rumianym smukłym giętkim”
(E.Lipska „Mądry król”)
|
·służy uwydatnieniu charakterystycznej cechy opisywanego przedmiotu, osoby, zjawiska |
| HIPERBOLA – metafora, w której występują elementy zamierzonej przesady | „(…)nadchodzi śmierć milowym krokiem(…)”
(F.Petrarka „La vita fugee…”) |
·wyolbrzymienie i uintensywnienie składników obrazu zawartego w przenośni
|
| INWERSJA – szyk wyrazów w zdaniu, zmiana normalnej kolejności zależnych składniowo od siebie wyrazów | „Gęstego pełen garniec błota”
(W.Potocki „Człowiek”) |
·wykorzystywana w języku potocznym do uwydatnienia wartości emocjonalnej lub logicznej pewnych wyrazów; ·służy efektom brzmieniowym |
| METAFORA – wyrażenie, w którego obrębie następuje zamierzona przemiana znaczeń składających się na nie słów | „(…)skakać głazy nauczył.”
(A.Naruszewicz „Balon”) |
·upoetycznienie wypowiedzi;
·zespół wyrazów zyskujący specjalne, odmienne znaczenie od tego, które wynika z poszczególnych jego składników, np. morze gwiazd. |
| NEOLOGIZM – wyraz nowo utworzony zgodnie z normami słowotwórczymi | „(…)komediant i komediantka, ulubieńcy publiczności(…)”
(W.Szymborska „Buffo”) |
·w poezji pełnią szczególną funkcję ekspresywną, |
| OKSYMORON – związek frazeologiczny obejmujący 2 opozycyjnie znaczeniowo wyrazy | „(…)wrzucono do jeziora ognia.”
(Nowy Testament „Apokalipsa Św.Jana”) |
·podkreślenie znaczenia obrazu lub pojęcia |
| ONOMATOPEJA – imitowanie za pomocą dźwięków mowy rozmaitych, pozajęzykowych zjawisk akustycznych | „(…)beczące stado dwunogów”
(Z.Herbert „U wrót doliny”) |
·pozwala osiągnąć większą wyrazistość opisu;
·służy efektom brzmieniowym |
| PERSONIFIKACJA – przedstawienie tworów nieożywionych, zjawisk natury i kosmosu, zwierząt, roślin jako działających lub przemawiających postaci ludzkich | „(…)ucieka niby źdźbło bystre (…)”
(F.Petrarka „La vita fugee…”) |
·jako podstawa metafory tworzy zwykle rozwinięty obraz poetycki |
| PERYFRAZA – zastąpienie nazwy jakiegoś zjawiska przez bardziej rozbudowane jego opisanie | „Czyliś na szczęśliwe wyspy zaprowadzona?”
(J.Kochanowski Tren X)
|
·służąca w dawnej twórczości do wzbogacenia i rozwijania tematu;
·pełni rolę swoistej zagadki poetyckiej, skłaniając czytelnika do definiowania i nazwania zjawiska |
| PORÓWNANIE – zestawienie dwóch przedmiotów lub zjawisk ze względu na jakąś wspólną im cechę, która stanowi podstawę porównania
|
„(…)przemija jak cień chwilowy(…)”
(„Księga Hioba”) |
·zwrócenie uwagi na cechy i właściwości opisywanego zjawiska
|
| PORÓWNANIE HOMERYCKIE – porównanie bardzo rozbudowane, którego jeden człon jest szczegółowym obrazem, zwykle dotyczy czynów ludzkich zestawianych z zachowaniem zwierząt lub zjawiskami przyrody | „Jak kiedy wichr południowy ze wschodnim uderzą na siebie i wysokimi targają drzewami na leśnej polanie(…)
(Homer „Iliada”) |
·zwrócenie uwagi na cechy i właściwości opisywanego zjawiska
·przedstawienie rozwiniętego obrazu poetyckiego,wprowadzającego w takt wypowiedzi |
| POWTÓRZENIE – wielokrotne wystąpienie tego samego elementu językowego w odrębie określonego odcinka wypowiedzi | „(…)a oto otwarto księgi. I inną księgę otwarto,która jest księgą życia.”
(Nowy Testament „Apokalipsa Św.Jana”) |
·uzyskania rytmizacji;
· podkreślenia znaczenia, zwiększenia ekspresji |
| PYTANIE RETORYCZNE – zdanie ujęte w formie pytania, na które nie oczekuje się odpowiedzi | „Chcemy być sobie radzi?(…)”
(J.Kochanowski Pieśń IX) |
·zasygnalizowanie wątpliwości; ·zaprezentowania własnych przekonań;
·podkreślenia swojego punktu widzenia |
| SYMBOL – motyw lub zespół motywów występujący w dziele, będący znakiem treści bezpośrednio nie ujawnionych i mający sygnalizować ich istnienie | „(…)berło i jabłko,które zgniło w dłoni(…)”
(T.Różewicz „Syn marnotrawny”) |
·reprezentuje pewne głębiej ukryte treści pojęciowe (etyczne, religijne, ideologiczne, itp.)
|
| WYKRZYKNIENIE – krótkie zdanie wykrzyknikowe wtrącone w tok wypowiedzi | „Tylko nie w oko!”
(K.I.Gałczyński „Filon i Laura i dobrze poinformowany facet”) |
·wyraża bardzo silne emocje,
zaangażowanie mówcy |
| WYLICZENIE – polega na kolejnym wymienianiu i ewentualnym opisywaniu wszystkich składników pewnego, wskazanego w wypowiedzi zespołu | „Miłość nie zazdrości,nie szuka poklasku,nie unosi się pychą;nie dopuszcza się bezwstydu(…)”
(Nowy testament „Hymn do miłości”) |
·podkreślenie oraz uwypuklenie wskazanego zdania lub wyrazu |
| WYRAZ ZŁOŻONY – wyrazy powstałe z połączenia dwóch (lub kilku) wyrazów; należą do nich zrosty i złożenia | „Okamgnienie trwać będzie(…)”
(W.Szymborska „Radość pisania”) |
·tworzy rozwinięty obraz poetycki |
| ZDROBNIENIE – wyraz utworzony za pomocą odpowiedniego formantu, oznaczający przedmiot mniejszy w stosunku do przedmiotu, którego nazwa stała się podstawą słowotwórczą tego wyrazu | „(…)pod kropką kopytka”
(W.Szymborska „Radość pisania”) |
·wyrazy zyskują specjalne zabarwienie uczuciowe-zwykle czułość,sympatię,ale mogą mieć też charakter ironiczny |
| ZGRUBIENIE – formacja słowotwórcza (rzeczownik, przymiotnik, przysłówek), która odnosi się najczęściej do wyrazu większego niż wyraz oznaczony nazwą podstawową | „(…)niechlujny dziad(…)”
(J.Paradowski „Królestwo piekieł”) |
·wyrazy zyskują specjalne zabarwienie uczuciowe- często jako wyrażenie antypatii |