Stereotyp[1] to „funkcjonujący w świadomości społecznej skrótowy, uproszczony i zabarwiony wartościująco obraz rzeczywistości odnoszący się do rzeczy ,osób i grup społecznych, instytucji itp. Często oparty na niepełnej lub fałszywej wiedzy o świecie, utrwalony jednak przez tradycje i nie ulegający zmianom szablon”[2]. Stereotypy najczęściej przyswajane są w dzieciństwie i z tego względu są bardzo trwałe i odporne na zmianę, nawet rzeczowej argumentacji oraz sprzecznych z nim doświadczeń.
Stereotypy wpływają na kształtowanie się postawy wobec osób starszych, a także postawy wobec własnej starości. Wszystkie wprowadzają dwuznacznie oceniające komunikaty, są więc stereotypy negatywne, utożsamiane z takimi określeniami jak: choroba, bezczynność, ograniczenie sprawności i bierność w życiu społecznym, występują jednak równocześnie stereotypy pozytywne, do których przypisuje się takie określenia jak niezależność, doświadczenie, mądrość czy uczestnictwo w życiu społecznym. Kiedyś słowo „senior” w tradycyjnych społeczeństwach używane było jako pełne szacunku określenie starszego człowieka i przywoływało na myśl ogrom życiowego doświadczenia i godność nabywaną z wiekiem. Dziś starość oznacza część szerokiego i powszechnego problemu społecznego.
Negatywne stereotypy seniorów w literaturze przedstawiane są za pomocą pewnych wzorów osobowych, np.:
- typ człowieka słabego postrzeganego jako powolnego, słabego i seksualnie nieaktywnego, zapominającego,
- typ człowieka bezbronnego charakteryzowanego jako biednego, bojaźliwego, spokojnego i skromnego, często także ofiarę przestępstw kryminalnych,
- typ człowieka samotnego lub osamotnionego, pełnego nieufności wobec innych, nadwrażliwego, konserwatysty nieumiejącego dostosować się do otoczenia,
- typ człowieka niezaangażowanego, wyłączonego społecznie, uzależnionego od rodziny, potrzebującego opieki ze względu na zły stan zdrowia;
- typ „wścibskiego sąsiada”, charakteryzującego się skłonnością do plotkowania, podglądania, oszczędnego, nawet chciwego snoba,
- typ człowieka zniechęconego, postrzeganego jako nieszczęśliwca budzącego współczucie, smutnego i zaniedbanego, czekającego na śmierć,
- typ starej torby i włóczęgi, będącego ciężarem dla społeczeństwa, niepotrzebnego,
- typ złośliwca i skąpca, odznaczającego się ponurym usposobieniem, niezdolnego do komunikacji z innymi, zirytowanego i irytującego, ciągle narzekającego[3]
W zasadzie wszystkie negatywne stereotypy o ludziach starszych oparte są na uogólnieniach, przeważnie niezgodnych z rzeczywistością. Polski stereotyp starości utożsamiany jest z wizją klęski. Brak odpowiedniej edukacji powoduje, że na nieuniknioną starość patrzy się z lękiem. Istnieje nawet obawa, że nastąpi rozwój współczesnej gerontofobii, czyli wrogiego uczucia do ludzi starszych, przejawiającego się w obojętności, braku zrozumienia dla osób wymagających opieki, pomocy i miłości.
O starości mówi się jako o zniedołężnieniu, schorowaniu, potrzebie korzystania z pomocy innych. Takie nastawienie, nie mające uzasadnienia w dotychczasowej wiedzy na temat specyfiki procesu starzenia się, niekorzystnie wpływa zarówno na kształtowanie społecznych postaw wobec starości, jak i na samopoczucie tych, którzy przekroczyli próg wieku emerytalnego. A przecież przejście na emeryturę dla większości osób nie oznacza wcale starości i zepchnięcia na margines, w ten etap życia wchodzą bowiem z pełną świadomością zmian, które akceptują. Część ludzi jest jednak nieprzygotowana do starości, niektórzy spychają ten fakt poza obszar świadomości, nie chcą o tym myśleć, ponieważ w mentalności społecznej ze starością wiąże się mit życiowej porażki[4].
Najbardziej negatywny obraz ludzi starych prezentują młode osoby, choć bardziej pozytywnemu wizerunkowi osób starszych sprzyja na przykład wspólne zamieszkiwanie z dziadkami. W świetle licznych badań obraz ludzi starszych zmienia się także na bardziej pozytywny wraz z wiekiem respondentów[5].
Zdaniem naukowców należy oswajać dzieci i młodzież ze starością przede wszystkim poprzez mądre, spokojne i prowadzone w sprzyjających warunkach rozmowy z nimi na ten temat. Rozmowy takie nie powinny zniechęcać do tematu, a sprawić, by starość wydawała się czymś ludzkim i naturalnym, a nie tylko chorobą i niedołężnością. Młody człowiek powinien uświadomić sobie, że osoba w podeszłym wieku to olbrzymie bogactwo, a każdy kto ma okazję z nią obcować jest „szczęściarzem” mając możliwość uzyskania wiedzy o świecie od kogoś, kto żyje na nim już bardzo długo. Koniecznie należy podkreślać, że wiedza seniorów jest szczególnie cenna, bo czerpana z własnego doświadczenia i osobistych przeżyć. Warto również sugerować młodym możliwość uzyskania wartościowych rad, których wartość polega na tym, że są obiektywne wobec świata, bowiem ktoś, kto przeżył już tyle lat potrafi spojrzeć na wiele spraw z dystansem.
Rozmawiając z młodymi o ludziach w podeszłym wieku należy tak kierunkować ich myślenie, by nie toczyło się w kierunku stereotypów na temat starości. Obecnie, gdy młodość jest jedną z najbardziej cenionych wartości i przedstawia jako czas kształcenia, ryzyka, dynamizmu i pasji. Choć jest w tym wiele racji, to mówiąc w ten sposób o młodości, automatycznie narzuca nam się obraz starości jako przeciwieństwo młodości, czyli jako szarość, wycofanie, zgrzybiałość i niezdolność do dalszego rozwoju. Jest to bardzo krzywdzący pogląd o ludziach starszych, który nie zawsze jest zgodny z prawdą. Rozmówca powinien odrzucić takie mylne stereotypy i myślenie, że skoro młodość jest czymś dobrym, to starość jest czymś złym; że młodym wszystko należy dać, a starym wszystko zabrać, że młodzi są tylko piękni, a starzy mogą być tylko odrażający.
Ze starością wiąże się temat przemijania, który należy także przedstawiać młodym, nie budząc jednak strachu przed śmiercią i cierpieniem. Warto też podczas takich spotkań uwrażliwić młodzież na chęć niesienia pomocy i wsparcia osobom starszym, co może także być źródłem satysfakcji. Rozmowy na temat starości powinny być wsparte bezpośrednimi kontaktami z seniorami, np. podczas różnego typu imprez rodzinnych (i nie tylko), by od małego wpływać na kształtowanie i utrwalanie pozytywnego obrazu seniorów.
Warto także podkreślić, że na obraz starości mają wpływ różne formy przekazu medialnego, gdzie w reklamach występują ludzie starsi. Seniorzy traktowani są jako podstawowa grupa docelowa głównie przez reklamodawców związanych z branżą farmaceutyczną i kosmetyczną, ale przekaz gloryfikuje młodość wskazując niezwykłe możliwości zabiegów odmładzających.
Znane starsze osoby pojawiają się także w reklamach, których grupa docelową nie są wyłącznie osoby starsze. Przykładem jest wykorzystywanie wizerunku starszych sławnych aktorów w reklamach usług bankowych, reklamach produktów i usług z innych branż, np. telefonii czy herbaty. Wykorzystywanie w reklamach wizerunku anonimowych osób starszych nie jest już tak popularne. W reklamach takich bardzo wyraźnie obecne są elementy stereotypowego przedstawiania osób starszych. Pojawiają się także reklamy, w których wizerunek osób starszych traktowany jest jako element żartów. Trend ten obecny jest zarówno w polskiej jak i zagranicznej reklamie. W reklamach takich wykorzystywane są elementy negatywnego stereotypu człowieka starszego, gdzie często główna uwaga koncentruje się na spadku atrakcyjności fizycznej seniorów.
Pojawiają się także reklamy, które na celu mają uwrażliwienie na problem starości. Jednym z podstawowych obszarów ageizmu jest dyskryminacja osób starszych na rynku pracy. Temat ten poruszony został w kampanii społecznej współorganizowanej przez Departament ds. kobiet, rodziny i przeciwdziałania dyskryminacji w MPiPS pod hasłem „Nie skazuj ludzi na śmierć zawodową” i odwołuje się do trudnej sytuacji osób starszych na rynku pracy.[6]
„Stereotypy pełnią w reklamie podwójną rolę: z jednej strony pozwalają w skrótowy sposób przekazać pewne treści, z drugiej wzmacniają jeszcze bardziej dominujące w danej społeczności tendencje. Powoduje to powstawanie zamkniętego koła, z którego wyjście jest niemal niemożliwe. Stereotypy wykorzystywane w reklamach wpływają nie tylko na postrzeganie osób starszych przez pozostałych członków społeczeństwa, ale także narzucają seniorom sposób definiowania ich własnej roli. Poprzez przekazy reklamowe seniorzy uczą się, jakie zachowania są w ich sytuacji społecznie akceptowalne, a jakie nie. Otrzymują jasny komunikat, czego w pewnym wieku robić nie wypada”[7]
Funkcjonujące w społeczeństwie stereotypy wpływają także na postrzeganie pełnionych ról przez starsze osoby. Społeczne oczekiwania związane z rolami przypisywanymi ludziom starszym są zazwyczaj związane z przypisywaniem cech dotyczących atrakcyjności
fizycznej jedynie osobom z pewnych kategorii wiekowych. Starszym osobom narzucane są zatem pewne sposoby zachowania się, które w oczach młodych nie przystoją seniorom[8].
Trzeba jednak podkreślić, że w społeczeństwie funkcjonują również pozytywne stereotypy, choć najczęściej wiążą się z obrazem wzorowego dziadka, ukochanej babci, opiekunki. Jak twierdzi B. Ziębińska przegląd literatury dotyczącej stereotypów pozwala na stwierdzenie, że wizerunek człowieka starszego zależy od rodzaju informacji jaka została przekazana na jego temat. Jeśli informacja ta pochodzi bezpośrednio od osoby starszej, to wizerunek jest bardziej pozytywny, jeśli pośrednio tzn. za pomocą przekazu pochodzącego od innych osób, wizerunek zależy od treści tego przekazu (pozytywnego, negatywnego bądź neutralnego)[9].
Zmiana negatywnego, stereotypowego wizerunku starości to jednak proces, który wymaga czasu. W Polsce z roku na rok przybywa osób starszych, dlatego działania zmierzające w tym kierunku powinny rozpocząć jak najszybciej. Nowe spojrzenie na ten okres życia człowieka to wyzwanie, z którym zmierzyć się muszą zarówno jednostki, jak i całe społeczeństwo.
[1] Termin stereotyp wprowadził do nauki amerykański socjolog Walter Lippman.
[2] B. Dunaj (red.), Słownik współczesnego języka polskiego, Warszawa 1996, s.1063.
[3] A. Zych, Człowiek …, poz. cyt., s. 140 – 142.
[4] P. Szukalski, Uprzedzenia i dyskryminacja ze względu na wiek – przyczyny przejawy, konsekwencje, „Polityka Społeczna” 2004, nr 2.
[5] Komunikat CBOS „Polacy o starości”, w opracowaniu Krzysztofa Pankowskiego.
[6] J. Papiernik, Wizerunek osób starszych w mediach – stereotypy niezgodne z rzeczywistością, http://www.zycie.senior.pl/147,0,Wizerunek-osob-starszych-w-mediach-8211-stereotypy-niezgodne-z-rzeczywistoscia,2915.html (dostęp 24.02. 2011).
[7] A. Pawlina, Sposoby prezentowania osób starszych w reklamie. Analiza wybranych zagadnień, Zeszyty Naukowe nr 8 Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Bochni, Bochnia 2010, s. 102.
[8] B. Tokarz, Postawy wobec starości i ludzi starszych, Warszawa 2005, s. 92..
[9] B. Ziębińska, Uniwersytety…, poz. cyt., s. 120.