Gustaw Herling-Grudziński to współzałożyciel jednej z pierwszych w okupowanej Polsce organizacji konspiracyjnych: Polskiej Ludowej Akcji Niepodległościowej. W 1939 roku w czasie prób przedostania się na Zachód zostaje aresztowany przez NKWD i skazany na pięć lat obozu.
“Inny świat”
Utwór to bagaż doświadczeń pisarza, powstał w Rugby i w Londynie w latach 1949-1950. Książka aż do roku 1988 publikowana była w tzw. “drugim obiegu”. Tytuł, a przede wszystkim podtytuł “Zapiski sowieckie” zaczerpnięty został z książki F. Dostojewskiego “Zapiski z martwego domu” (Wspomnienia z domu umarłych są również lekturą łagrową, a Natalia Lwowna staje się swoistym porte parole pisarza, gdy stwierdza: “… cała Rosja była
zawsze i jest po dziś dzień martwym domem, zatrzymał się czas między katorgą Dostojewskiego a naszymi własnymi mękami”), której fragment stał się mottem powieści. Takie odwołanie wskazuje na specyfikę życia w łagrze, gdzie człowiek, aby przeżyć, musi porzucić swoje dotychczasowe wyobrażenia o świecie i stworzyć własne zasady etyczne obowiązujące tylko w tym miejscu.
Miejsca akcji są bardzo wyraźnie określone, akcja rozgrywa się w więzieniach Grodna, Witebska, Leningradu i Wołgogradu, a znaczna część opowieści toczy się w obozach kargopolskich rozrzuconych wzdłuż linii kolejowej, ciągnącej się od Wołogdy do Archangielska.
Czas fabularny utworu obejmuje lata 1940-1945, jednak został poszerzony o czas historyczny przywołany we wspomnieniach z okresu Rewolucji Październikowej, czystek lat 1936-1939.
Bohaterem głównym i narratorem jednocześnie jest sam autor, którego wypowiedzi cechuje:
- oryginalne połączenie werystycznej i behawiorystycznej metody opisu, ze skłonnością do naturalizmu,
- typowa dla prozy Prousta pasja analizy i dociekliwość psychologiczna,
- empatia i sympatia wyraźnie widoczna w komentarzach do losów i postępków współwięźniów.
Więźniowie to społeczność wielonarodowa i zróżnicowana. Najstarsi to uwięzieni w 1937 roku, najmłodsi zaś, to małoletni przestępcy, tzw. “biezprizorni”. Oprócz nich w łagrze przebywają pospolici przestępcy, “urkowie”, którzy właściwie sprawują tu władzę. Dużą część osadzonych stanowią “biełoruczki” – więźniowie polityczni, oskarżeni o działalność na szkodę państwa rosyjskiego. Silną pozycję mają “stachanowcy”, których wydajność pracy przekraczała 125% normy, najniżej w hierarchii znajdują się starzy, słabi mieszkańcy “trupiarni”: “słabosiłka” – mają jeszcze szansę powrotu do pracy, natomiast “aktirowka” skazani są już tylko na powolne umieranie.
W obozach sowieckich przymusowa praca była jedną z form torturowania więźniów i odczłowieczania ich. Pod hasłem budowania gospodarki socjalistycznej państwo eksploatowało w sposób maksymalny siły więźniów, w morderczym klimacie. Wszystko to wyniszczało ich organizm i uniemożliwiało nawet myśl o buncie czy wolności.
Książka Grudzińskiego była pierwszą tego typu relacją o zasadach funkcjonowania i warunków życia w sowieckich obozach pracy. “Inny świat” stanowi analizę totalitarnego systemu radzieckiego państwa.
W literaturze rosyjskiej podobne dzieło stworzył Aleksander Sołżenicyn: “Jeden dzień Iwana Denisowicza” i “Archipelag Gułag”.