„O poprawie Rzeczypospolitej” Andrzej Frycz Modrzewski

W roku 1551 ukazało się w Krakowie dzieło “O poprawie Rzeczypospolitej”, ale choć na karcie tytułowej widnieje informacja o podziale na 5 ksiąg: O obyczajach, O prawach, O wojnie, O Kościele, O szkole, to jednak w edycji brakowało dwu ostatnich. Na końcu dzieła zdołał autor w ostatniej chwili umieścić dopisek, w którym wyjaśnia, że “dziwne losy przeszkodziły” ogłoszeniu całości. Zawiniła oczywiście cenzura (kościelna) – ingerencja Akademii, której kanclerzem był biskup krakowski. Nakazano konfiskatę tej części dzieła, która godziła w powszechnie   uznaną nadrzędną rolę religii i Kościoła w wychowaniu człowieka. Księgę o kościele umieszczono na katolickim indeksie ksiąg zakazanych.

Pełna wersja traktatu ukazała się w 1554 roku w Bazylei (Szwajcaria).

W 1577 tekst doczekał się edycji w języku polskim, w przekładzie Cypriana Bazylika. Był też tłumaczony na inne języki europejskie, m. in. niemiecki i hiszpański. Komentowano go zwłaszcza w środowiskach protestanckich.

Dzieło, napisane w języku łacińskim, ma charakter oratorskiego traktatu politycznego. Wyraźnie widać w nim wpływy zasady irenizmu Erazma z Rotterdamu oraz poglądów Cycerona i Arystotelesa. Jest dziełem bardzo nowatorskim, daje analizę ustroju społeczno-politycznego i programu przebudowy Rzeczypospolitej.

  • O obyczajach: państwo winno być stróżem etyki, winno nadzorować wychowanie młodzieży, organizować opiekę społeczną nad chorymi i doświadczonymi przez los. Modrzewski proponuje ustanowienie urzędu, który czuwałby nad jakością sprzedawanych towarów, kontrolował miary i wagi, ustalał ceny. Ostrzega też przed nadmiernym eksportem produktów rolnych, domaga się kontroli nad importem.
  • O prawach: projekt organizacji sądownictwa, postulat wydania nowego kodeksu prawnego, który winien ustalić równość ludzi wobec prawa. Modrzewski staje w obronie chłopów żądając dla nich ochrony przed wyzyskiem i samowolą.
  • O wojnie: uznając prawa każdego narodu do samodzielnego bytu, występuje przeciwko wszelkiej agresji, zwłaszcza wojnie zaczepnej i zaborczej. Żąda umocnienia obronności państwa przez stworzenie stałego skarbu na cele wojenne, stworzenie wojska zaciężnego.
  • O kościele: postuluje rozdzielenie polityki państwa od polityki Kościoła. Domaga się zmian wewnątrz Kościoła, jego całkowitego uniezależnienia od papieża i jego legatów. Dopomina się również dopuszczenia świeckich do udziału w soborze i powracając do projektu opieki społecznej wskazuje, że można go zrealizować przez opodatkowanie dóbr kościelnych.
  • O szkole: za wychowanie młodzieży powinno odpowiadać państwo, które winno stworzyć sieć szkół powszechnych, w których zwracano by uwagę na wychowanie moralne. Fundusze na ten cel mogłyby być czerpane z podatków nałożonych na dobra kościelne. Szkoła taka winna być powszechnie dostępna, również dla synów mieszczan i chłopów.