Powstanie i rozwój teatru polskiego

Polska wywodzi się z kręgu kultury chrześcijańskiej, dlatego początków polskiego teatru szukać trzeba w liturgii obrzędów kościelnych. W zasadzie od pytania „Kogo szukacie?” i odpowiedzi „Jezusa Nazareńskiego” zaczął się chrześcijański teatr.

W Polsce kolebką teatru liturgicznego był średniowieczny Kraków, a księga  z tekstem „Nawiedzenia grobu”, używana na Wawelu, zachowała się do dziś. W ciągu dwóch wieków udramatyzowane zostały wszystkie ważniejsze wydarzenia Starego i Nowego Testamentu.

Nowe utwory, nazywane misteriami, pisane były językiem zrozumiałym dla ludu. Początkowo wystawiano je jedynie w kościołach, później przeniosły się na cmentarze przykościelne.

W okresie największego rozkwitu – misteria przygotowywano na koszt miasta, a wykonywali je przez wiele dni ludzie świeccy. Dostojnicy w spektaklach nosili bogate stroje kościelne, postaci pospolite ubiór nosiły zwyczajny. W wielu przedstawieniach pojawiały się rysy karykaturalne.

Najbardziej znanym misterium była „Historyja o Chwalebnym Zmartwychwstaniu Pańskim”, która powstała w Krakowie około 1580 roku.

Teatr renesansowy sponsorowany był przez króla Zygmunta I. Wówczas większość przedstawień odgrywano na Wawelu przed obliczem władcy i na jego koszt. Były to głównie sztuki humanistyczne, m. in. historia Parysa i Heleny, a według źródeł obie postaci grali mężczyźni.

W dawnej Polsce spektakle odgrywali wędrowni kuglarze, śpiewacy i mimy. Ich improwizowane scenki zapoczątkowały powstanie farsy. Wydarzeniem tamtych czasów była inscenizacja „Odprawy posłów greckich” Jana Kochanowskiego w 1578 roku w Jazdowie (obecny Ujazdów, dzielnica Warszawy. A było to z okazji ślubu Jana Zamoyskiego z Krystyną Radziwiłłówną. Oglądał teatr sam król Batory z małżonką.

Prawie dwadzieścia lat późnej, w 1595 roku,  wystawiono komedię Piotra Cieklińskiego „Potrójny”., co miało miejsce w Busku, na dworze Stanisława Tarnowskiego. Za panowania Władysława IV aktorzy angielscy i włoscy byli częstymi gośćmi na dworze królewskim.

W 1637 roku na dworze królewskim w Warszawie istniał teatr z widownią podzieloną na trzy sektory. Modna była włoska opera, dlatego grano prawie zawsze po włosku.

Równocześnie rozwinęła się w Polsce tzw. komedia rybałtowska, drukowana tylko anonimowo, obrazowała losy świeckich pracowników na wiejskich parafiach. W znanym wówczas cyklu sztuk – centralną postacią był Albertus, nauczyciel i Śpiewak w jednej osobie. Charakterystyczny był także szelmowski ton, humor i dynamika  wydarzeń.

Istniała również scena szkolna, a najpopularniejsze były wówczas teatry jezuickie. Pierwszy afisz teatralny był właśnie autorstwa jezuitów z 1618 roku, wydrukowany w Gdańsku.

Powstawały także utwory, głownie komedie,  na użytek dworów szlacheckich. Był to teatr amatorski, dość nowoczesny, obrazujący np. intrygi miłosne, w którym grali głównie dworzanie.

W XVII wieku w Polsce  prawdziwy rozkwit przeżywały misteria, na Zachodzie nawet zwalczane.

Za czasów saskich rozwinęły się teatry magnackie, sceny istniały na dworach Branickich, Czartoryskich, Lubomirskich, Radziwiłłów i Rzewuskich, a repertuar obcych twórców grano najczęściej w oryginale.

Wielkim sukcesem było stworzenie w 1742 roku sceny teatralnej przy pijarskim Collegium Nobilium.  Tam wystawiono po raz pierwszy sztukę |Konarskiego „Tragedia Epaminondy”, napisaną po polsku. Na scenie  przy ul. Jezuickiej w Warszawie swoje sztuki (komedie) wystawiał Franciszek Bohomolec.

Z inicjatywy króla Stanisława Augusta powstał Teatr Narodowy, zaczynając swą działalność 19 listopada 1765 roku  sztuką „Natręci” Józefa Bielawskiego. Początkowo mieścił się w Operalni w Ogrodzie Saskim, później przy pałacu Radziwiłłów na Krakowskim Przedmieściu, a od 1779 roku w budynku specjalnie dla niego wybudowanym na placu Krasińskich.

Wystawiano popularne komedie Zabłockiego i Niemcewicza, a największą indywidualnością tamtych czasów był dramaturg i aktor Wojciech Bogusławski, który został dyrektorem w 1783 roku. Popularność przyniosła mu komedioopera „Krakowiacy i górale”.

Rozbiory Polski rozprężyły polskie życie teatralne, ustabilizowane teatry funkcjonowały we Lwowie, Krakowie, Wilnie i Warszawie. Teatr Narodowy dostał się pod opiekę Dyrekcji Rządowej, której przewodniczył Niemcewicz. Dyrekcja przetrwała do 1915 roku. Publiczność miała możliwość obejrzenia wówczas najbardziej znanych sztuk Szekspira.

Kiedy pojawiły się utwory romantyczne  polskich twórców – wydawały się niesceniczne. Najbardziej pasowały sztuki krytykowanego przez romantyków  Aleksandra Fredry, dlatego wiele ich pojawiło się na scenach teatralnych, Fredro niektóre z nich pisał dla swych ulubionych aktorów. Od tego czasu zaczęła się rozwijać recenzja teatralna, a począwszy od 1802 roku stanowiła formę nacisku na teatr.

Powstawały jednocześnie teatry muzyczne, np. w 1858 roku widzów warszawskich zachwyciła „Halka” Stanisława Moniuszki. Po powstaniu styczniowym życie teatralne zamarło, a aktorzy wędrowali po wielu ośrodkach w poszukiwaniu pracy. Powstawały sceny ogródkowe, pierwsza z nich w Warszawie w 1868 roku.

W Galicji działalność teatralną rozwijał Stanisław Koźmian, kładąc duży nacisk na ówczesny repertuar, wystawiając głownie klasyków (Szekspira, wybrane dramaty Słowackiego i komedie Fredry). U Koźmiana grali wybitni aktorzy, m. in. Helena Modrzejewska i Wincenty Rapacki, który stworzył własny styl gry aktorskiej, pełnej afektacji i przesady.

Lata siedemdziesiąte XIX wieku nazywane są teatrem aktora, bowiem najwyżej wówczas ceniono słowo jako środek wyrazu. Na pierwszym planie stawiano dykcję, a grano oprócz twórców zagranicznych (np. Ibsena) coraz więcej polskich twórców, np. Zapolskiej, Wyspiańskiego, Kisielewskiego czy Przybyszewskiego.

Najwięksi aktorzy tamtych lat to: Kazimierz Kamiński, Ludwik Solski, Karol Adwentowicz, Stanisława Wysocka. Większość sławnych poetów pisała sztuki (Tetmajer, Wyspiański, Kasprowicz, Rydel), zaś znani malarze byli doradcami reżyserów (Wyspiański, Mehoffer, Siedlecki, Frycz).

Na początku XX wieku na polskich scenach pojawiły się sztuki Gorkiego, Shawa, Czechowa i Strindberga.

W 1912 roku Warszawa otrzymała wielokondygnacyjny, nowoczesny budynek teatralny z widownią na 1000 osób. Starannie dobrany został zespół aktorski, grali tu m.on. Stanisława Wysocka, Maria Dulęba, Kazimierz Junosza-Stępowski, Józef Węgrzyn, Jerzy Leszczyński, Aleksander Zelwerowicz.

Po I wojnie światowej, a także kryzysie gospodarczym (1929) powstało w Polsce Towarzystwo Krzewienia Kultury Teatralnej, który skupił mecenat państwowy i prywatny. Teatr „Reduta” rozwijał się pod okiem Juliusza Osterwy, sztuki dla niego opracowywał Leon Schiller.