Słowo „rodzina” pochodzi od łacińskiego słowa „famulus”, które tłumaczy się jako „domostwo niewolników lub służących”. Kiedyś rodzina ( czyli żona, dzieci i niewolnik) była własnością mężczyzny. Żona i dzieci mieli prawny obowiązek służenia mężczyźnie, który w zamian zaopatrywał ich w środki do życia. (Renzetti C.,Curran D.,2005)
Obecnie przez pojęcie „rodzina” rozumie się najmniejszą i jednocześnie podstawową grupę społeczną, w której każdy z nas przychodzi na świat i bynajmniej przez kilkanaście lat jest uzależniony od niej.(Izdebska H.,1972) Owa mała grupa społeczna składa się z rodziców, ich dzieci oraz krewnych. Rodziców scala więź małżeńska, rodziców z dziećmi łączy więź rodzicielska, która jest podstawą wychowania rodzicielskiego oraz więź formalna, wytyczająca obowiązki rodziców i dzieci względem siebie. Stosunki w rodzinie oparte są na tradycji, religii, prawie, obyczaju, wzorach wzajemnych oddziaływań i zaangażowaniu uczuciowym członków.((red) Szymczak T.,1983) Rodzina tworzy własne środowisko kulturowe, swój własny styl życia, swoje zwyczaje, nawyki, indywidualne słownictwo i sposoby wyrażania się. Stoi na straży ciągłości biologicznej społeczeństwa i ciągłości kulturowej, przekazując dziedzictwo kulturowe. W rodzinie dziecko poddawane jest oddziaływaniu wychowawczemu, które kieruje procesom poznawania przez dziecko przyrody i kultury, oraz procesom rozumienia faktów i procesów zachodzących w świecie. Rodzina uczy rozumienia norm, wpaja wartości i wzorce osobowe. Kształtuje cechy i dyspozycje dziecka, które będą wpływać na jego przyszłość. Jako środowisko wychowujące, mieści w sobie wiele procesów socjalizacyjnych.(Rembierz M.,1998) Rodzina dla większości dzieci i młodzieży jest podstawowym zespołem wspólnoty życia, w której przez lata dochodzi do wzajemnego wyodrębnienia poglądów i ocen. (Kamiński A.,1972) Zaspokaja swoim członkom potrzeby emocjonalne, obdarza ich poczuciem bezpieczeństwa, co pozwala na utrzymanie im integracji własnej osobowości.(Szczepański J.,1972)
Jak powyżej przedstawiłam znaczenie rodziny jest bardzo szeroko rozumiane i przedstawia się ją w różnych aspektach. Jednak zawsze i przez wszystkich rodzina traktowana jest jako niezbędna w rozwoju i wychowaniu dziecka. [i]
Stanowiska genetyki, medycyny, etologii i psychofizjologii wskazują na konieczność stałego kontaktu z jednym człowiekiem dla prawidłowego rozwoju i wychowania dziecka. Zaś takie warunki posiada tylko rodzina.(Kukołowicz T.,1996)
Rodziny z biegiem czasu ulegają zmianie. Rozwój rodziny coraz częściej nazywa się cyklem jej życia.
Najbardziej znany dziś podział cyklu życia na fazy według Duvall (1977) opisuje Barbara Szczyrba –Maroń:
Faza 1. Małżeństwo (bez potomków)
Faza 2. Rodzina z małymi dziećmi
Faza 3. Rodzina z dzieckiem w wieku przedszkolnym
Faza 4. Rodzina z dzieckiem w wieku szkolnym
Faza 5. Rodzina z dziećmi dorastającymi
Faza 6 Rodzina z dziećmi opuszczającymi dom
Faza 7. Stadium pustego gniazda
Faza 8. Starzejący się rodzice (Szczyrba-Maroń B.,2006)
Współcześnie „rodzinę” coraz częściej traktuje się jako system, całość, posiadający swoje cechy i zasady. Słownik terapii rodzin słowo „system” (z greckiego systema co znaczy złożony) tłumaczy jako uporządkowaną całość , składającą się z elementów. System to zbiór elementów, które są tak powiązane ze sobą, że tworzą całość samodzielnie funkcjonującą. (Namysłowska I.,2000)
Ogólna teoria systemów zrodziła się jako teoria biologiczna, sięgająca swym początkiem w roku 1954. Jej podstawy powstały jednak już w latach 30 ubiegłego wieku.(Namysłowska I.,2000) Teoria owa głosi, iż świat biologiczny i społeczny składa się z systemów wzajemnie na siebie oddziałujących. Zakłada, że całość nie jest zwyczajną sumą części, a elementy z których się składa można poznać tylko dzięki określeniu miejsca i roli jaką sprawują w całości.(Radochoński M.,1987)
Rodzina jest jednym z najmniejszych systemów. Funkcjonuje ona według określonych reguł i zasad. Jako system określana jest za pomocą struktury i zadań. Zadania związane są z ważnymi i wspólnymi obowiązkami dotyczącymi członków rodziny. Zaś struktura organizacyjna odnosi się do zbioru reguł wyznaczających wzory interakcji, występujących w granicach systemu rodzinnego. (Plop M.,2005)
Podejście systemowe propaguje, iż rodziną kierują pewne reguły, takie jak:
-
- Rodzina to jej członkowie oraz wszystko to, co dzieje się pomiędzy nimi- zachowania, interakcje, komunikacja.
- Jeśli w życiu członka rodziny występują zmiany, reszta członków jest zmuszona do tych zmian się przystosować, czyli również się zmienić.
- System rodzinny mimo pragnienia utrzymania równowagi, z biegiem czasu ulega zmianie.
- Członkowie rodziny oddziałują na siebie, tworząc strukturę systemu. Struktura dyktuje funkcje rodziny, jej tożsamość i niezmienność.
- System rodzinny składa się z podsystemów, takich jak: małżeński, rodzicielski oraz podsystem rodzeństwa.
- Systemy rodzinne dzielą się na zamknięte i otwarte. Rodziny zamknięte nie przyjmują informacji z zewnątrz. Zaś otwarte przyjmują, to co dociera do nich z zewnątrz i ich granice są choć częściowo uchylone.
- System rodzinny współistnieje z innymi systemami.
- W rodzinie istotna jest hierarchia.
- Członkowie rodziny sprawują określone role rodzinne, a więc pewne wzorce zachowań.(Szczyrba-Maroń B.,2006)
- Członkowie rodziny dążą do utrzymania równowagi i stałości w relacjach, a więc zachowania tzw. homeostazy. Homeostaza rodzinna widoczna jest przy powielanych i łatwych do przewidzenia wzorcach zachowań i rytuałów.(Namysłowska I.,2000)
- Przetrwanie systemu rodzinnego uzależnione jest od dwóch ważnych procesów: „morfogenezy” i „morfostazy”. Morfogeneza to proces zmiany w rodzinie, który jest spowodowany rozwojem rodziny i innymi wydarzeniami, do których jest zmuszona przygotować się rodzina (np. śmierć jej członka). Zaś morfostaza to mechanizmy odpowiedzialne za utrzymanie stałości systemu. Między tymi procesami widoczna powinna być równowaga. (De Barbaro.,1999)
- Każdy system rodzinny ma swoje granice wewnętrzne i zewnętrzne. Granice wewnętrzne to granice, które istnieją pomiędzy członkami rodziny i kierują m.in. stopniem przepływu informacji. Granice zewnętrzne oddzielają rodzinę od pozostałych systemów, jednocześnie dając możliwość komunikacji pomiędzy nimi.(Namysłowska I.,2000)
Maria Ryś dodaje, iż koncepcję systemową wg. G. Salema określają cztery pojęcia:
– całościowość- nawiązuje do tego, iż rodzina rozpatrywana jest jako integralna struktura, w której każdy z członków wzajemnie na siebie wpływa i oddziaływuje,
– przyczynowość cyrkularna- oznacza, iż interakcje i zjawiska zachodzące w rodzinie stanowią proces kołowy, w którym trudno określić co jest przyczyną a co skutkiem,
– ekwifinalizm- jako możliwość uzyskania podobnych rezultatów końcowych przy wychodzeniu z różnych stanów początkowych (np. dwie koleżanki, jedna pochodząca z bogatej rodziny a druga z biednej, kończą z wyróżnieniem studia prawnicze),
– ekwipotencjalność- jako doprowadzenie zbliżonych startów początkowych do innych wyników (np. z dwóch braci, którzy żyją w ubóstwie, jeden zostaje kryminalistą, a drugi podejmuje uczciwą pracę).(Ryś M.,2001)
Ciekawą klasyfikację systemów rodzinnych stworzył Dawid Field (1996), wyróżniając:
- Rodzinę chaotyczną- Brak w niej więzi i bliskich związków między rodzicami a dziećmi. Dzieci czują się niekochane i zagrożone.
- Rodzinę władzy- Ma wyraźną strukturę. Rodzice nie posiadają umiejętności bądź chęci budowania relacji między sobą i z dziećmi. Dzieci nie wierzą, że są kochane, wycofują się emocjonalnie, nie zwierzają się rodzicom.
- Rodzinę prawidłowa- Cechuje ją właściwy model komunikacji i wzajemnego poszanowania. Dzieci mają poczucie bezpieczeństwa. Występuje wzajemne poszanowanie praw i uczuć.
- Rodzinę nadopiekuńczą- Rodzice unikają rozmów na trudne tematy. Dzieci mają wpływową pozycje i wymagają ciągłej pomocy od rodziców. Komunikacja oparta jest na kompromisie, szacunku.
- Rodzinę uwikłaną- Rodzicie silnie zorientowani na siebie. Obsesyjnie są związani z dziećmi, myślą i działają za nie. Są napięcia, ale brak otwartych konfliktów w rodzinie.(Ryś M.,2001)
Podstawą powyższej klasyfikacji jest rodzaj granicy, występującej między podsystemami rodziców i dzieci. Pojęcie granicy wyjaśniłam już wcześniej, opisując reguły kierujące funkcjonowaniem rodziny jako systemu.
Mieczysław Plop (2005) także wychodząc z perspektywy systemowej , przedstawił modele funkcjonowania rodzin, których podział oparty jest na stosunkach i wzorach interakcji, panujących pomiędzy członkami rodzin. Wyróżnił:
- Strukturalny model rodziny- opiera się na trzech założeniach:
– rodzina jako system ustala regóły, cele oraz priorytety, które kształtują określone zachowania,
– struktura rodziny przejawia się w niewidzialnym „zbiorze” funkcjonalnych wymagań, który kreuje sposób interakcji wszystkich członków rodziny ze sobą,
– jedne struktury są lepsze, inne gorsze. Systemy rodzinne, oparte o solidne struktury posiadają lepsze zdolności przystosowawcze do zmieniających się potrzeb w życiu rodzinnym.
- Model kołowy Olsona- łączy dwa wymiary:
– spójność- oznacza emocjonalne więzi łączące członków rodziny. Może być:
- a) bardzo niska (wyobcowanie)
- b) średnio niska (oddzielenie)
- c) średnio wysoka (związanie)
- d) bardzo wysoka (splątanie)
Rodziny , w których bliskość członków kształtuję się jako średnio niska i średnio wysoka, określane są jako funkcjonalne (prawidłowe).
-zdolność przystosowania- określa ilość zmian, z którymi rodzina jest w stanie poradzić sobie w budowaniu relacji między członkami i sprawowaniu władzy. Poziomy elastyczności:
- a) bardzo niska (sztywna)
- b) średnio niska (strukturalna)
- c) średnio wysoka (elastyczna)
- d) bardzo wysoka (chaotyczna)
Rodziny o sztywnych wzorach są niezdolne do zmian, nawet tych koniecznych. Te, które mają chaotyczną elastyczność nie posiadają żadnej władzy, bądź jest ona niekonsekwentna.
– komunikacja- rozumiana jako wymiar, który ułatwia relacje. Uważa się, iż takie cechy jak: uważne słuchanie innych, wyrażanie się jasno, uczciwe udzielanie informacji o sobie, okazywanie szacunku rozmówcy, dają szansę rodzinie na działania bardziej skuteczniejsze w pozostałych dwóch wymiarach.
- Model Systemowy Beaversa- wyróżnia dwa wymiary:
- a) kompetencja- wskazuje na poziom zdolności rodziny do organizowania i zarządzania życia w rodzinie. Wysoki poziom kompetencji cechuje taką rodzinę, w której mają miejsce: jasne granice pokoleniowe, silne rodzicielstwo, przywództwo egalitarne. Zaś słabe koalicje między rodzicami czy nieefektywne przywództwo wskazują na niższe poziomy kompetencji systemu.
- b) wymiar stylu- informuje o stopniu bliskości albo dystansu w rodzinie. Rodzina może być widziana: albo jako dośrodkowa (wiązanie) lub jako odśrodkowa (odsuwanie). W rodzinach funkcjonalnych występuje równowaga między tymi siłami.
- Model McMastera- dzieli się na wymiary:
- a) rozwiązywanie problemów- dotyczy zdolności rodziny do niezwłocznego i skutecznego reagowania na trudności, pojawiające się w rodzinie. Rodziny efektywne szybko określają problem, skutecznie się komunikują między sobą , podejmują właściwe działania i obserwują ich wynik.
- b) komunikacja- jako zdolność do jasnej i bezpośredniej wymiany informacji w systemie rodzinnym.
- c) reaktywność emocjonalna- dotyczy zdolności członków rodziny do emocjonalnego reagowania w interakcjach międzyosobowych, które mają miejsce w rodzinie. Zdrowe rodziny ujawniają całą gamę emocji, których intensywność jest adekwatna do sytuacji.
- d) funkcjonowanie w rolach- dotyczy realizacji i podziału zadań pośród członków rodziny.
- e) uczuciowe zaangażowanie- ukazuje zainteresowanie i zaangażowanie rodziny aktywnością poszczególnych jej członków. Może ono być nadmierne, żadne lub zdrowe(między krańcami kontinuum)
- f) kontrola zachowania- w sytuacji fizycznego zagrożenia, w obszarze zaspakajania potrzeb emocjonalnych i poznawczych, w zakresie rozwijania stosownych zachowań społecznych. Kontrola może być: sztywna, chaotyczna, elastyczna oraz według „polityki wolnej ręki”( całkowita swoboda działania).(Plopa M.,2005)
Powyższe modele, gdyż stanowią one ciekawą perspektywę dotyczącą zdrowego funkcjonowania rodziny. Uwrażliwiają także na pewne czynniki, niezbędne dla prawidłowego rozwoju dziecka w każdej kolejnej fazie życia.