Opracowanie haseł na podstawie Publikacji Zakładu Promocji Zdrowia.
Czynnik ryzyka – w prewencji chorób termin ten obejmuje zachowania, ekspozycję środowiskową (biologiczną, ekonomiczną, społeczną), a także cechy jednostki wrodzone lub nabyte, o których wiadomo, że są związane lub są przyczyną zwiększonej podatności na specyficzne choroby, zaburzenia w stanie zdrowia lub wypadki. Niektóre z czynników ryzyka można modyfikować poprzez programy interwencyjne bazujące na edukacji zdrowotnej.
Dobrostan – to subiektywna ocena stanu zdrowia nie tyle związana z jego biologicznym wymiarem, ile z takimi doznaniami, jak samoocena czy poczucie przynależności społecznej, kształtowanymi w procesie uczestnictwa w życiu społecznym. W promocji zdrowia zakłada się, że podstawowym warunkiem osiągania przez człowieka dobrostanu jest istnienie, dających poczucie bezpieczeństwa i stabilizacji, jasnych reguł życia społecznego. Jak wynika z badań z zakresu antropologii społecznej i epidemiologii społecznej, wysoki poziom integracji społecznej, istnienie wsparcia społecznego oraz spójnych zasad przynależności społecznej stanowią tu kwestie o centralnym znaczeniu. Stopień, do jakiego jednostka jest zdrowa w tradycyjnym, biologicznym sensie, odgrywa tu zdecydowanie drugorzędną rolę. Dobrostan ludzi jest wyznaczony przede wszystkim przez jakość ich społecznych relacji
Edukacja zdrowotna – zgodnie z tradycyjnym podejściem edukacja zdrowotna sprowadza się do świadomego stwarzania sposobności do uczenia się, sposobności tak zaplanowanych, by ułatwiały dokonanie się wcześniej określonej zmiany zachowania. Tak rozumiana edukacja zdrowotna dąży do poprawy i ochrony zdrowia poprzez stymulowanie procesem uczenia, dobrowolne zmiany w zachowaniu jednostek. Edukacja przebiega tu dwutorowo: w drodze bezpośredniej edukacji jednostek oraz poprzez użycie w celach edukacyjnych środków masowego przekazu. Działania skierowane na edukację i rozwój jednostek obejmują: podnoszenie poziomu wiedzy o zdrowiu, poradnictwo z zakresu zagrożeń zdrowia, budowanie wysokiej samooceny oraz samodzielności. Proces edukacji przebiega w ramach relacji nauczyciel — uczeń, lekarz — pacjent. Edukacja poprzez środki masowego przekazu ma charakter bezosobowy i obejmuje podnoszenie poziomu świadomości społecznej, kreowanie właściwego klimatu wokół problemów zdrowotnych oraz poradnictwo z zakresu zagrożeń zdrowia. Przybierać może formę reklamy, marketingu, serwisu informacyjnego, a wykorzystane do tego celu mogą być: radio, telewizja, prasa oraz inne formy publikacji. Tradycyjnie rozumiana edukacja zdrowotna pozostaje w ścisłym związku z prewencją chorób (por. prewencja chorób) i jest daleko niewystarczająca z punktu widzenia potrzeb promocji zdrowia. Nastawiona jedynie na mobilizację jednostek bywa oskarżana o „obwinianie ofiar” (por. obwinianie ofiary), jako że możliwość zmiany własnego zachowania, wskutek oddziaływania szeroko pojętych czynników środowiskowych, często leży całkowicie poza zasięgiem człowieka. Edukacja zdrowotna w nowym rozumieniu traktowana jest nie tyle jako sposób na uzyskanie zmiany jednostkowych zachowań, znanych jako czynniki ryzyka, ile jako potężny środek możliwy do wykorzystania w celu uruchomienia wszystkich dostępnych sił społecznych na rzecz bardzo szeroko pojmowanej zmiany służącej zdrowiu, w tym zmiany warunków środowiskowych.
Epidemiologia – zgodnie z tradycyjnym rozumieniem epidemiologia to nauka zajmująca się badaniem przyczyn, rozwoju i szerzenia się procesów zakaźnych, a także chorób niezakaźnych i innych stanów patologicznych występujących masowo w zbiorowościach ludzi, oraz ich zapobieganiem i zwalczaniem. W najnowszym rozumieniu epidemiologia to nauka zajmująca się badaniem rozpowszechnienia w populacji stanów związanych ze zdrowiem, ich determinantów oraz zdarzeń, a następnie zastosowaniem wyników tego badania do nadzorowania i kontroli problemów zdrowotnych. Dane epidemiologiczne, szczególnie te dostarczające informacji na temat grup podwyższonego ryzyka i zaliczanych do czynników ryzyka zachowań zagrażających zdrowiu, mają podstawowe znaczenie dla prewencji chorób. Informacje te są jednak daleko niewystarczające z punktu widzenia potrzeb promocji zdrowia. Stąd za bardziej przydatną od epidemiologii ogólnej uznawana jest tutaj epidemiologia społeczna rozszerzająca jej problematykę o psychospołeczne uwarunkowania stanu zdrowia.
Epidemiologia społeczna – epidemiologia społeczna to epidemiologia szczególnie nastawiona na społeczne uwarunkowania zdrowia i choroby, wykorzystująca psychologiczne i socjologiczne podejście przy badaniu czynników wpływających na rozpowszechnienie w populacji stanów związanych ze zdrowiem i ich determinantów.
Grupa ryzyka – grupa ryzyka nazywana niekiedy grupą podwyższonego ryzyka jest pojęciem wykorzystywanym w prewencji chorób i oznacza grupę osób, która w wyniku posiadanych cech biologicznych, statusu społeczno-ekonomicznego oraz cech środowiska, w którym żyje, jest bardziej podatna na pewne choroby lub utratę zdrowia niż reszta populacji.
Jakość życia – poczucie satysfakcji jednostek lub grup społecznych wynikające ze świadomości zaspokojenia własnych potrzeb oraz postrzegania możliwości osiągnięcia pełni rozwoju jednostkowego i społecznego. Pojęcie jakości życia weszło w użycie w krajach rozwiniętych ekonomicznie, gdzie osiągnięto zadowalający poziom zaspokojenia podstawowych potrzeb materialnych. Wcześniejsze kryteria rozwoju oparte na wzroście gospodarczym i mierzalnych wskaźnikach poziomu życia okazały się niewystarczające dla oceny zaspokojenia potrzeb ludzkich i strategii rozwoju społecznego.
Kult zdrowia – kult zdrowia oznacza wyznawanie poglądu, że zdrowie jest bardziej znaczące niż wszystkie inne wartości, a jego osiągnięcie jest głównym celem życia. Taka ideologia może prowadzić do powstawania zaleceń dotyczących zachowania jednostki sprzecznych z zasadami promocji zdrowia. W promocji zdrowia bowiem zdrowie traktowane jest jako zasób, a nie cel sam w sobie. Ponadto tego rodzaju podejście do zdrowia, skoncentrowane na jednostce i jej sposobie życia, zaciemnia i zmniejsza także rangę relacji między społecznymi i środowiskowymi warunkami życia a zdrowiem. Zgodnie z założeniami promocji zdrowia dopuszczalne jest bowiem niezajmowanie się w pewnych przypadkach zdrowiem, cierpliwe znoszenie dolegliwości na rzecz wsparcia wartości uważanych przez jednostki lub grupy za ważniejsze od zdrowia.
Mandala Zdrowia – to model ekosystemu człowieka opracowany po raz pierwszy we wczesnych latach osiemdziesiątych przez Departament Zdrowia Publicznego w Toronto. Model ten powstał w oparciu o mandalę, figurę będącą symbolem wszechświata, zbudowaną na planie koła. W modelu tym zakłada się wzajemne powiązania między kulturą a środowiskiem i ich jednoczesne oddziaływanie na człowieka pojmowanego jako jedność obejmująca wymiar fizyczny, intelektualny i duchowy.
Medykalizacja – proces ekspansji podporządkowujący jurysdykcji medycyny rozległe obszary życia, poczynając od kontroli zwykłych funkcji ludzkiego organizmu, a skończywszy na problemach społecznych. Konsekwencją tego procesu jest definiowanie problemów społecznych przede wszystkim w kategoriach medycznych i posługiwanie się leczeniem jako właściwym środkiem zaradczym.
Nierówność społeczna – istnienie zróżnicowania szans i korzyści wynikającego ze zróżnicowania pozycji i statusów w obrębie grupy lub społeczeństwa. Nierówność społeczna oznacza taki stan, w którym jakaś jednostka lub grupa z racji swojej pozycji społecznej korzysta w większym stopniu niż inni z przywilejów, a także dóbr będących przedmiotem powszechnych aspiracji, takich jak: dochód, przedmioty materialne, mieszkanie, oświata, kultura, wypoczynek, czas wolny, a także działalność społeczna, praca i zdrowie. Zjawisko nierówności społecznych ma ogromne znaczenie z punktu widzenia promocji zdrowia. Jak wskazują liczne badania, nierówności społeczne prowadzą bowiem do nierówności w zdrowiu.
Pełnia możliwości – to koncepcja zdrowia nawiązująca przede wszystkim do jakości życia człowieka. „Pełnia możliwości” oznacza optymalny stan, zarówno w wymiarze funkcjonowania w codziennym życiu, jak i odczuwanej życiowej satysfakcji, możliwy do osiągnięcia przez człowieka w danym momencie życia i warunkach, w których żyje. „Pełnia możliwości” nie oznacza tego samego w przypadku każdego człowieka, nie jest również tym samym w różnych fazach życia tej samej osoby. Co innego oznacza „pełnia możliwości” w przypadku ludzi żyjących na kontynencie europejskim, co innego w przypadku mieszkańców kontynentu afrykańskiego, co innego w przypadku małego dziecka, co innego w przypadku dorosłego człowieka. Jest ona bowiem odpowiedzią na potencjał, którym dysponuje dana osoba w zakresie indywidualnego rozwoju, w określonym momencie życia, a także zależy od zasobów, którymi ona dysponuje w wymiarze społecznym, psychologicznym, kulturowym, środowiskowym, a wreszcie fizjologicznym. Ponadto osiągnięcie „pełni możliwości” jest w znacznym stopniu zależne od aktywności człowieka, od jego inwencji i działania.
Podnoszenie poziomu świadomości – w promocji zdrowia podnoszenie poziomu świadomości utożsamiane jest z procesami, dzięki którym jednostki i społeczności zyskują świadomość istnienia, mogących oddziaływać na zdrowie, nieznanych im dotąd czynników środowiskowych lub uświadamiają sobie znaczenie zdrowotne tych, o których istnieniu już wiedzą.
Podstawowa opieka zdrowotna – podstawowa opieka zdrowotna jest niezbędną formą opieki zdrowotnej o stopniu dostępności zależnym od możliwości finansowych państwa i społeczności, korzystającą z praktycznych, poprawnych naukowo i akceptowalnych społecznie metod. Każdy obywatel powinien mieć do niej dostęp i działać na jej rzecz. W podstawową opiekę zdrowotną powinien być zaangażowany nie tylko sektor zdrowia, ale także inne sektory o istotnym znaczeniu dla zdrowia. W zakres działań składających się na podstawową opiekę zdrowotną powinna wchodzić edukacja zdrowotna obejmująca, co najmniej kwestie rozmiaru i natury problemów zdrowotnych występujących w danej społeczności oraz metod zapobiegania im i nadzoru. Inne istotne działania to promocja odpowiedniej żywności oraz właściwego odżywiania; zapewnienie bezpiecznej wody i podstawowych warunków higienicznych; opieka nad matką i dzieckiem, w tym planowanie rodziny; szczepienia przeciw głównym infekcjom i chorobom infekcyjnym; właściwe leczenie powszechnie występujących chorób i obrażeń oraz zapewnienie podstawowych leków. Podstawowa opieka zdrowotna jest nie tylko formą, ale także poziomem opieki w krajowym systemie opieki zdrowotnej. Jej zapewnianie jest centralnym zadaniem krajowego systemu zdrowia i na niej jako zasadniczej formie świadczenia usług zdrowotnych skupia się szczególna uwaga. Podstawowa opieka zdrowotna może być postrzegana: po pierwsze – jako działalność silnie związana z promocją zdrowia, po drugie — jako działalność silnie związana z prewencją chorób i po trzecie — jako działalność całkowicie odrębna, lecz uzupełniająca. Codzienny kontakt personelu podstawowej opieki zdrowotnej z członkami społeczności objętej świadczeniami stwarza ogromne możliwości dla promocji zdrowia, zarówno tej zaplanowanej, jak i prowadzonej dzięki różnym nadarzającym się sposobnościom. Personel podstawowej opieki zdrowotnej, działając w roli rzeczników zdrowia, ma również znaczne możliwości oddziaływania na kształt polityki wpływającej na zdrowie społeczności, której służy. W kontekście promocji zdrowia podkreśla się nie tylko rolę personelu podstawowej opieki zdrowotnej w działaniu na rzecz promocji zdrowia, ale również rolę pacjentów w podnoszeniu poziomu świadczeń oraz sprawności funkcjonowania podstawowej opieki zdrowotnej.
Polityka międzysektorowa – polityka międzysektorowa jest centralnym punktem polityki prozdrowotnej (por. polityka prozdrowotna) i sprowadza się do nałożenia odpowiedzialności za zdrowie, tradycyjnie przypisanej sektorowi zdrowia, na inne sektory państwowe. Polityka międzysektorowa opiera się na założeniu, że dopiero zintegrowane działania wielu sektorów dają możliwość znaczącego, pozytywnego oddziaływania na zdrowie ludności. Tworzona jest na ogół we współpracy z sektorem zdrowia.
Polityka prozdrowotna – polityka prozdrowotna, w przeciwieństwie do jednosektorowej polityki zdrowia publicznego, jest z natury wielosektorowa. Jej celem jest bowiem budowanie wspierającego środowiska umożliwiającego ludziom prowadzenie zdrowego życia oraz dokonywanie prozdrowotnych wyborów. Zgodnie z ustaleniami przyjętymi na Międzynarodowej Konferencji Promocji Zdrowia w Adelajdzie w 1988 roku polityka prozdrowotna wyraża się poprzez respektowanie dobra zdrowia i równości w procesie ustalania polityki w obrębie wszystkich sektorów państwowych, a w szczególności w rolnictwie, handlu, edukacji, przemyśle i komunikacji, oraz poprzez odpowiedzialność za skutki zdrowotne podejmowanych decyzji politycznych. Naczelną zasadą jest, by dobro zdrowia było rozważane na równi z problemami natury ekonomicznej. Polityka prozdrowotna opiera się na przekonaniu, że zdrowie jest nie tylko fundamentalnym ludzkim prawem, ale także racjonalną społeczną inwestycją. Wiele problemów zdrowotnych wywołanych na świecie przez dynamiczne przemiany cywilizacyjne, takich jak: niedobory energii, bezrobocie, skażenia środowiska, problemy żywnościowe nie mogą być rozwiązane w ramach możliwości dostarczanych przez system opieki zdrowotnej. Prowadzenie prozdrowotnej polityki przez państwo zwiększa także możliwość wypełnienia podstawowej zasady sprawiedliwości społecznej, jaką jest zapewnienie ludziom dostępu do zasobów niezbędnych dla zdrowego i satysfakcjonującego życia. Wypełnienie tej zasady zwiększa z kolei społeczną produktywność zarówno w społecznym, jak i ekonomicznym sensie. Wcielanie w życie prozdrowotnej polityki wymaga wielu partnerów. Niewątpliwie rząd odgrywa znaczącą rolę w kształtowaniu warunków sprzyjających zdrowiu. Znaczny wpływ na zdrowie mają jednak także działania związków zawodowych, handlu, przemysłu, związków akademickich, przywódców religijnych itd. Stąd jest bardzo ważne, by tworzyć nowe przymierza dające impuls do podejmowania międzysektorowych działań na rzecz zdrowia. Publiczna odpowiedzialność za zdrowie stanowi podstawę rozwoju polityki prozdrowotnej.
Polityka podatkowa związana ze zdrowiem – decyzje lub działania rządu podejmowane w celu kształtowania poziomu opodatkowania towarów, produktów i usług mających znaczenie dla zdrowia i prozdrowotnych stylów życia. Polityka podatkowa odgrywa ogromną rolę w promocji zdrowia. Daje ona bowiem możliwość oddziaływania na podaż i konsumpcję towarów i usług, tak by służyły one zdrowiu.
Pozytywne zdrowie – stan zdrowia będący czymś więcej niż tylko brakiem objawów chorobowych. Koncepcje pozytywnego zdrowia zwykle dotyczą jakości życia i potencjału, jakim dysponuje człowiek. Składają się na nie: samospełnianie, zdolność do aktywnego życia i twórczości. Pozytywne zdrowie jest bardziej związane z rozwojem niż prostym radzeniem sobie.
Prawodawstwo prozdrowotne – w promocji zdrowia prawodawstwo prozdrowotne sprowadza się do stanowienia przez rząd prawa, które jednoznacznie ma na celu promowanie i ochronę zdrowia. Regulacje prawne, które nie są bezpośrednio związane z promocją i ochroną zdrowia, jak np. przepisy ruchu drogowego, a mogą znacząco na nie oddziaływać, można zaliczać do prawodawstwa prozdrowotnego.
Prewencja chorób – termin „prewencja chorób” jest zwykle stosowany dla zobrazowania strategii obliczonych na zredukowanie częstości występowania czynników ryzyka specyficznych chorób lub nasilenie występowania i oddziaływania czynników, które zmniejszają podatność na chorobę. Termin ten obejmuje również działania i strategie związane z zapobieganiem częstości występowania następstw chorób. Prewencja chorób nie jest tym samym, co promocja zdrowia, choć ich obszary często się krzyżują. Prewencja chorób jest działaniem rozgrywającym się na polu medycyny, obejmującym jednostki, grupy lub zbiorowości o podwyższonym ryzyku. Jest skierowana na zachowanie status quo zdrowia. Promocja zdrowia natomiast nie ogranicza swego zainteresowania do wybranych jednostek, grup czy zbiorowości. Obiektem jej oddziaływania jest cała populacja rozpatrywana w kontekście codziennego życia, celem – wzmacnianie zdrowia, podnoszenie jakości życia i tą drogą zapobieganie chorobom. W prewencji koncentruje się uwagę na związkach przyczynowych między pojedynczymi czynnikami a zachowaniem człowieka, w promocji zdrowia zaś na wzorach interakcji między czynnikami biologicznymi, jednostkowymi i środowiskowymi. Stan zdrowia jest tutaj rozpatrywany w kontekście całego kompleksu relacji przyczynowo-skutkowych. Ponadto prewencja chorób i promocja zdrowia wykorzystują odmienne modele edukacyjne.
Profesjonalista w dziedzinie zdrowia – do powyższej kategorii zaliczają się te zawody w obrębie zorganizowanych służb opieki zdrowotnej, które wymagają specjalistycznej wiedzy i umiejętności uzyskanych przynajmniej częściowo w ramach edukacji o profilu teoretycznym. Zawody te posiadają zwykle kodeks zawodowy i profesjonalne stowarzyszenia.
Profilaktyka – wszelka działalność zapobiegająca zjawiskom szkodliwym: chorobom, wypadkom, przestępstwom, itd., przez zwalczanie przyczyny.
Program interwencyjny – w prewencji chorób program interwencyjny oznacza tyle samo, co zaplanowany przebieg akcji skierowanej zwykle na grupę lub populację narażoną na określoną chorobę lub zaburzenie stanu zdrowia, w celu zmniejszenia ryzyka wystąpienia tej choroby lub zaburzenia. Edukacja zdrowotna stanowi często ważny element takiego programu.
Promocja zdrowia – promocja zdrowia jest procesem umożliwiającym ludziom zwiększenie kontroli nad własnym zdrowiem oraz jego poprawę. Zdrowie jest tu traktowane nie jako cel sam w sobie, ale jako zasób umożliwiający jednostkom i grupom realizację aspiracji, zaspakajanie potrzeb oraz przeobrażanie i kontrolę środowiska. Promocja zdrowia symbolizuje strategię mediacyjną między ludźmi i ich środowiskiem, mającą na celu budowanie „zdrowszej przyszłości” zarówno poprzez wybory dokonywane przez jednostki, jak i społeczną działalność na rzecz zdrowia. Za promocję zdrowia nie jest wyłącznie odpowiedzialny sektor zdrowia. Na profesjonalistach zatrudnionych w służbie zdrowia spoczywa jednak obowiązek wspierania i umożliwiania działań składających się na promocję zdrowia. Promocja zdrowia nie tyle skupia się na grupach ludności zagrożonych określonymi chorobami, co uwzględnia ludność jako całość w kontekście jej codziennego życia. Umożliwia ponadto ludziom podejmowanie kontroli oraz odpowiedzialności za własne zdrowie zarówno poprzez spontaniczne, jak i zorganizowane działania na rzecz zdrowia. Promocja zdrowia zmierza do oddziaływania na determinanty oraz przyczyny zdrowia. Złożoność uwarunkowań zdrowia zakłada konieczność ścisłej współpracy między wieloma sektorami oraz wyjście poza sektor zdrowia. Ogromna odpowiedzialność w tym względzie spoczywa na władzach zarówno krajowych, jak i lokalnych. Ich zadaniem jest bowiem podejmowanie działań zapewniających takie warunki w będącym poza kontrolą jednostek i grup środowisku globalnym, by sprzyjało ono zdrowiu. Promocja zdrowia stosuje różne uzupełniające się podejścia i metody oddziaływania, w tym: sposoby komunikowania się, edukację, legislację, stosowanie właściwej polityki fiskalnej, zmiany organizacyjne, aktywizację społeczności lokalnych, w tym zwłaszcza wspieranie spontanicznych akcji lokalnych skierowanych przeciwko zagrożeniu zdrowia. Promocja zdrowia ma szczególnie na celu mobilizowanie ludności do aktywnego uczestnictwa w działaniach podejmowanych na rzecz zdrowia. Dążenie takie stwarza konieczność rozwoju zarówno indywidualnych, jak i grupowych umiejętności definiowania problemów i podejmowania decyzji w codziennym życiu tak, aby były one korzystne dla zdrowia oraz wzmacniania mechanizmów efektywnego uczestnictwa.
Rozwój społeczności – w promocji zdrowia „rozwój społeczności” utożsamiany jest z procesem włączania jej w działania na rzecz identyfikacji i wzmacniania tych elementów codziennego życia, kultury oraz działalności politycznej, które prowadzą do zdrowia. Proces ten może obejmować zarówno wspieranie działań politycznych, zmierzających do osiągnięcia prozdrowotnych zmian środowiska oraz zwiększenia zasobów umożliwiających zdrowe życie, jak i wzmocnienie istniejących w obrębie społeczności systemów społecznych, w tym systemów wsparcia społecznego. Ważną rolę w rozwoju społeczności na rzecz zdrowia odgrywają również działania mające na celu pomnażanie i udostępnianie zasobów materialnych.
Samodzielność – osobista autonomia osiągnięta poprzez rozwój i wykorzystywanie życiowych umiejętności na rzecz zdrowia. W praktyce samodzielność oznacza zdolność ludzi do kierowania swoim życiem, rozpoznawania i zaspokajania własnych potrzeb oraz wykorzystywania posiadanego potencjału na rzecz kreatywnego, odpowiedzialnego i produktywnego życia. Wyrabianie samodzielności jest procesem mającym na celu przywrócenie jednostkom zdolności podejmowania decyzji i wyposażenia ich nie tylko w przekonanie o własnej autonomii, ale także w umiejętności niezbędne przy podejmowaniu decyzji związanych z własnym zdrowiem, zdrowiem rodziny i społeczności. Jednym z głównych celów promocji zdrowia jest umożliwienie ludziom przejęcia kontroli i odpowiedzialności za własne zdrowie — znaczący komponent ich codziennego życia. Samodzielność jest niezbędnym zasobem dla osiągnięcia tego celu.
Samoopieka – samodzielnie podejmowane przez jednostkę w codziennym życiu decyzje oraz działania związane z własnym zdrowiem obejmujące: zażywanie leków, stosowane metody leczenia oraz udzielanie pierwszej pomocy. Samoopieka jest niesformalizowana, oparta na działaniu doraźnym. Uważana jest za podstawową formę opieki zdrowotnej — profesjonalnym formom opieki zdrowotnej przypisuje się jedynie rolę wspierającą. Ogromne znaczenie samoopieki znajduje potwierdzenie w wynikach wieloletnich badań wskazujących na to, że jeśli chodzi o utrzymanie ludzkiego zdrowia w dobrym stanie nie lekarz, ale sami ludzie mają najwięcej do powiedzenia. Samoopieka rodzi większą odpowiedzialność za własne zdrowie. Ponieważ jednak odpowiedzialność ta kształtuje się w oparciu o osobiste pojmowanie tego, czym jest zdrowie, jak je promować i co należy robić, kiedy dzieje się coś złego, jednostki powinny otrzymywać wsparcie od służby zdrowia, polegające na zwiększaniu ich pewności siebie oraz kompetencji związanych z samoopieką. Kluczową sprawą w procesie samoopieki jest umiejętność dostrzegania jej ograniczeń i zdolność decydowania o tym, kiedy należy zwrócić się o profesjonalną pomoc.
Służba zdrowia – służba zdrowia to formalnie zorganizowany system instytucji i organizacji, którego zadaniem jest zaspokajanie różnorodnych potrzeb zdrowotnych populacji. W ramach podejmowanej przez siebie działalności świadczy ona zwykle szeroki wachlarz usług leczniczych, prewencyjnych i edukacyjnych. Zapewnienie podstawowej opieki zdrowotnej jest centralnym zadaniem systemu służby zdrowia i na niej, jako zasadniczej formie świadczenia usług zdrowotnych, skupia się szczególna uwaga. Instytucje służby zdrowia w ich tradycyjnym kształcie, tzn. zorientowane głównie na pełnienie funkcji terapeutycznych nie są przygotowane do efektywnego uczestnictwa w procesie promocji zdrowia. Zgodnie z duchem promocji zdrowia służba zdrowia winna umieć i poczuwać się do reagowania na różnorodne potrzeby zdrowotne pacjentów i ich rodzin, nie tylko te związane z leczeniem dolegliwości. Reorientacja służby zdrowia dla celów promocji zdrowia wymaga dokonania zmian zarówno w profilu kształcenia kadr medycznych, jak i znacznych przemian instytucjonalnych. Klientami instytucji medycznych w zreformowanym kształcie mają być nie tylko pacjenci, ale także ich rodziny, osoby odwiedzające pacjentów oraz członkowie społeczności lokalnych, na których terenie działa placówka służby zdrowia.
Socjalizacja – w socjologii socjalizacja to proces uspołeczniania jednostki m.in. w drodze przekazywania dziedzictwa kulturowego z pokolenia na pokolenie (akulturacji) oraz procesów wychowania. Wprowadza ona jednostkę do udziału w życiu społecznym, uczy ją zachowania się według przyjętych wzorów, rozumienia kultury oraz wykonywania określonych ról społecznych. Proces socjalizacji obejmuje wpływ rodziny, rówieśników, znajomych, środków masowego przekazu, książek itp. Socjalizacja stwarza ogromne szanse dla promocji zdrowia, może też stanowić dla niej zagrożenie. Dlatego też jest niezwykle istotne oddziaływanie na ten proces w ramach podejmowanych programów promocji zdrowia, tak by sprzyjał on zdrowiu.
Uzależnienie psychiczne – stan wywołany przez niektóre leki i narkotyki, w którym konieczne jest ciągłe lub okresowe ich stosowanie dla uzyskania przyjemnych efektów lub dla uniknięcia objawów występujących w organizmie w przypadku braku środka.
Społeczno-ekologiczny model zdrowia – społeczno-ekologiczny model zdrowia stanowi bazę teoretyczną dla promocji zdrowia. Na jego ostateczny kształt złożyły się doświadczenia praktyczne i osiągnięcia teoretyczne wielu dyscyplin o orientacji społecznej, w tym epidemiologii społecznej, medycyny społecznej i socjologii medycyny. Podstawowym założeniem społeczno-ekologicznego modelu zdrowia jest uznanie faktu istnienia skomplikowanych powiązań między człowiekiem i jego środowiskiem. Bardzo istotne miejsce w modelu zajmuje problem społecznej dystrybucji zdrowia. Przy założeniu istnienia nierównych szans w dostępie do zdrowia w zależności od pozycji społecznej — chodzi tu o dostęp do służby zdrowia i możliwości prowadzenia zdrowego stylu życia — w modelu wysuwana jest dyrektywa podejmowania działań na rzecz równości w zdrowiu. Ze względu na głębokie uwikłanie ludzi w kontekst codziennego życia w modelu zwraca się uwagę na konieczność dążenia do poznania korzeni pojedynczych zachowań ludzkich, takich jak palenie czy picie alkoholu, poprzez odniesienie ich do wzorów codziennego życia. Poznanie ich daje dopiero możliwość zrozumienia powodów pojawiania się określonych zachowań szkodzących lub wspierających zdrowie.
Stan zdrowia – sposób opisu lub pomiaru zdrowia jednostki, grupy czy populacji odniesiony do obowiązujących standardów, m.in. wskaźników zdrowia. Termin ten jest często używany w relacji do fizycznego lub biologicznego stanu jednostki lub populacji. Należy pamiętać o tym, że w promocji zdrowia odnosi się on także do społecznych i emocjonalnych aspektów zdrowia oraz do subiektywnej oceny stanu zdrowia.
Stres – stres jest pojęciem niejednoznacznym. Wiele istniejących definicji stresu posiada jednak wspólny element. Jest nim pogląd mówiący, iż stres odnosi się do żądań mogących stanowić wyzwanie lub obciążenie dla adaptacyjnych zasobów jednostki. Najbardziej użyteczna dla celów promocji zdrowia wydaje się definicja stresu opracowana przez Lazarusa i Folkman. Zgodnie z tą definicją stres to dynamiczna relacja między człowiekiem a otoczeniem, która to relacja oceniana jest przez jednostkę jako obciążająca lub przekraczająca możliwości sprostania jej. O tym, czy mamy do czynienia ze stresem, decyduje ostatecznie subiektywna ocena osoby znajdującej się w potencjalnie stresowej sytuacji. Uznanie sytuacji za stresową pociąga za sobą pojawienie się negatywnej reakcji emocjonalnej. Przyjmuje się, że dokonywana przez człowieka ocena trudnej, mogącej prowadzić do stresu sytuacji jest kształtowana z jednej strony przez rodzaj kierowanych wobec niego żądań, z drugiej strony przez czynniki wpływające na indywidualny proces radzenia sobie ze stresem, takie jak: wsparcie społeczne, zasoby możliwe do wykorzystania w trakcie zmagania się z problemem, a także istniejące obiektywne ograniczenia.
Styl życia – termin styl życia odnosi się do zespołu codziennych zachowań specyficznych dla danej jednostki lub zbiorowości. Zakłada się, iż styl życia kształtuje się w procesie wzajemnego oddziaływania bardzo szeroko pojętych warunków życia oraz indywidualnych wzorów zachowań, zdeterminowanych przez czynniki społeczno-kulturowe i cechy osobiste jednostek. Zakres wzorów zachowań możliwy do wykorzystania przez jednostki zmienia się w zależności od kontekstu społeczno-środowiskowego. Czynniki społeczne i środowiskowe mogą go bowiem ograniczać lub poszerzać. Z tego też powodu analizowane style życia powinny być rozważane w kontekście indywidualnych doświadczeń i warunków życia ludzi. Tylko wtedy można zrozumieć przyczyny ich występowania. Na style życia składają się zachowania (lub inaczej ciągi zachowań nazwane „postępowaniem”) będące rezultatem wpływu społecznie zdeterminowanych wzorów zachowań i interpretacji sytuacji, tworzonych i wykorzystywanych przez grupę jako mechanizmy umożliwiające radzenie sobie w życiu. Standardowe reakcje i wzory zachowań decydujące o kształcie stylu życia przekazywane są jednostkom w procesie socjalizacji, w toku społecznych interakcji z rodzicami, rodzeństwem, grupami rówieśniczymi, przyjaciółmi, a także poprzez wpływ szkoły, środków masowego przekazu itp. Nie są one ustalone raz na zawsze, podlegają zmianom w wyniku nieustannych interpretacji i sprawdzania w różnych sytuacjach społecznych. Z punktu widzenia promocji zdrowia ważny jest nie tylko wpływ stylów życia na zdrowie, ale także fakt potencjalnych możliwości dokonywania się zmian w stylach życia. Stąd społeczeństwo powinno być poinformowane o zaletach i wadach poszczególnych zachowań wynikających z określonych stylów życia. Powinny być także zapewnione warunki, by zachowania służące zdrowiu mogły być realizowane. Jeśli zmierzamy do poprawy stanu zdrowia przez dokonywanie zmian w stylach życia, musimy oddziaływać zarówno na jednostkę, jak i na czynniki związane ze środowiskiem, w którym przebywa. Interwencje podejmowane w związku z dążeniem do zmiany stylu życia, aby były skuteczne, muszą opierać się na współpracy i pełnym współuczestnictwie jednostek i grup, których dotyczą. Ponadto istotne jest zrozumienie, że tak jak nie istnieje idealny stan zdrowia, tak również nie ma optymalnego dla wszystkich ludzi stylu życia. Takie czynniki, jak kultura, tradycja, wiek, dochód, środowisko domowe i środowisko pracy, powodują, iż pewne sposoby oraz warunki życia są bardziej atrakcyjne, dostępne i właściwe niż inne.
Subiektywna ocena zdrowia – dokonywana przez jednostkę w kontekście codziennego życia interpretacja osobistego doświadczania zdrowia i jego zaburzeń. Osąd ten jest zwykle oparty na dostępnej wiedzy i informacji zmodyfikowanej przez wcześniejsze doświadczenia i normy społeczno-kulturowe.
Środki masowego przekazu – środki masowego przekazu to wszelkie bezosobowe środki komunikowania bezpośrednio dostarczające jednostkom i grupom, audio i/lub wizualnej informacji. Tradycyjnie do środków masowego przekazu zalicza się telewizję, radio i prasę. Wczesne lata 90. naszego stulecia przyniosły nowe narządzie masowego komunikowania, jakim są multimedia. Termin multimedia odnosi się do komputerowych systemów informacyjnych wykorzystujących jednocześnie różne formy komunikowania: słuchowe, wzrokowe i graficzne. Dają one możliwość gromadzenia w jednym miejscu ogromnej liczby informacji i umożliwiają rezygnację z korzystania z tradycyjnych źródeł informacyjnych, takich jak: encyklopedie, filmy na kasetach filmowych, programy telewizyjne czy filmy video. Ponadto multimedia niosą ze sobą nowy element, jakim jest interakcyjność. Korzystanie z komputera stwarza możliwość dialogu między użytkownikiem systemu i systemem. Zwiększenie możliwości masowego oddziaływania edukacyjnego, jakie przyniosły ze sobą multimedia, ma ogromne znaczenie. Osiągnięcie stanu, w którym dochodzi do świadomego i efektywnego zaangażowania jednostek i grup w sprawy zdrowia, uzależnione jest bowiem w znacznym stopniu od nieustannej, dostępnej, wiarygodnej i atrakcyjnej informacji.
Środowiska wspierające zdrowie – pojęcie „środowisk wspierających” narodziło się w roku 1986 w Ottawie (Kanada) podczas „Pierwszej Światowej Konferencji Promocji Zdrowia”. Znaczy ono tyle samo, co „korzystne warunki dla… „. Ochrona zdrowia oraz pomnażanie jego potencjału wymagają budowania wspierających środowisk we wszystkich miejscach, gdzie żyje człowiek: społeczności lokalnej, domu, miejscach pracy, nauki, zabawy. Pojęcie środowisk wspierających zdrowie uwzględnia zarówno fizyczne, jak i społeczne aspekty środowiska. Pojęcie środowisk sprzyjających zdrowiu zostało stworzone w odpowiedzi na wyzwanie, przed którym stawiają ludzkość gwałtowne zmiany środowiska. Wyznacza ono formalne ramy dla działań mających na celu zagwarantowanie takiego przebiegu zmian środowiskowych, by przynosiły korzyści dla zdrowia populacji.
Środowisko społeczne – środowisko społeczne to jednostki, kręgi społeczne, grupy oraz inne zbiorowości, z którymi dana osoba styka się w ciągu swojego życia i które wpływają na jej zachowania. Oddziaływanie środowiska społecznego na jednostkę odbywa się w toku szeroko pojętego procesu socjalizacji. Środowisko społeczne w zależności od panujących w nim norm, wartości, obyczajów, wierzeń i przekonań może wywierać pozytywny lub negatywny wpływ na zdrowie jednostki. Stąd, jako że jest ono jednym z podstawowych czynników kształtujących styl życia, zasługuje na szczególną uwagę promotorów zdrowia. Zadaniem promocji zdrowia staje się zarówno kreowanie sprzyjającego zdrowiu środowiska społecznego, jak i bezpośrednie oddziaływanie na jednostki, tak by były w stanie podejmować prozdrowotne wybory niezależnie od antyzdrowotnego wpływu środowiska społecznego, a ponadto, aby wykazywały zainteresowanie jego przekształcaniem na rzecz zdrowia.
Uzależnienie fizyczne – stan wywołany przez podawanie niektórych leków i narkotyków ujawniający się występowaniem zespołu objawów zwanego zespołem abstynencji lub odstawienia, który pojawia się w wyniku przerwania stosowania środka.
Warunki bytu – warunki bytu to wszelkie zasoby materialne, w tym mieszkaniowe, znajdujące się w środowisku człowieka i możliwe do wykorzystania przez niego w celu zaspokojenia podstawowych potrzeb bytowych, oświatowych i kulturalnych. Warunki bytu ludzi różnią się między sobą. Istniejące w tym zakresie różnice stanowią zwykle odbicie licznych nierówności, występujących między różnymi grupami społeczno-ekonomicznymi. Warunki bytu w znacznym stopniu determinują styl życia człowieka, a tym samym wpływają na stan zdrowia.
Wiedza zdrowotna – to informacje dostępne dla jednostek, składające się na bazę poznawczą służącą podejmowaniu decyzji związanych ze zdrowiem, zachowaniami prozdrowotnymi i zagrażającymi zdrowiu. W przeszłości w ramach upowszechniania wiedzy zdrowotnej głównie koncentrowano się na podnoszeniu poziomu wiedzy na temat zdrowia i czynników ryzyka. Powyższa orientacja była wynikiem przekonania, iż taki właśnie zakres wiedzy jest wystarczający dla zmiany postaw, a w konsekwencji zachowań. Okazało się jednak w praktyce, że stosowanie takiego podejścia nie przynosiło pożądanych zmian w ludzkim zachowaniu. Stąd promocja zdrowia, mając na uwadze zwiększenie efektywności oddziaływania, poszerza zakres informacji składających się na wiedzę zdrowotną, uważając za równie ważne obok informacji na temat znaczenia zachowań i stylu życia dla zdrowia, informacje o społecznych i środowiskowych przyczynach zdrowia. Głównym celem jest bowiem poprawa stanu ludzkiej wiedzy na temat pełnego zakresu możliwych do podjęcia działań na rzecz poprawy stanu zdrowia i stworzenia warunków dla dokonywania kompetentnych wyborów.
Wskaźnik zdrowia – wskaźnik zdrowia to poddająca się bezpośredniemu pomiarowi zmienna, która odzwierciedla jeden lub więcej aspektów stanu zdrowia osób należących do danej populacji. Za przykłady wskaźników zdrowia posłużyć mogą: poziom odżywienia, rozwój psychospołeczny, wskaźnik immunizacji, współczynniki chorobowości i umieralności. Wskaźniki zdrowia mogą być użyte do konstruowania indeksów zdrowia jako ich komponenty.
Wybór prozdrowotny – wybór, dokonywany przez jednostki i/lub społeczności, sprowadzający się do decydowania się na te z dostępnych możliwości, których wykorzystanie działa na rzecz wzmacniania zdrowia, np. wybór z oferowanych przez handel produktów żywnościowych, takich, o których wiadomo, że najlepiej służą zdrowiu.
Zachowanie zagrażające zdrowiu – zachowanie zagrażające zdrowiu to termin wykorzystywany zarówno w obszarze prewencji chorób, jak i promocji zdrowia. W prewencji chorób zachowanie zagrażające zdrowiu zaliczane jest do kategorii czynników ryzyka i oznacza specyficzne formy zachowania, co do których wiadomo, że zwiększają podatność na określone choroby lub zaburzenia stanu zdrowia. W ramach podejścia prewencyjnego zachowanie zagrażające zdrowiu jest traktowane jako zachowanie irracjonalne, które wymaga zmiany. Promocja zdrowia, mając na uwadze zwiększenie efektywności oddziaływania, zakłada konieczność poszukiwania źródeł powstawania zachowań zagrażających zdrowiu, przede wszystkim poprzez identyfikację roli, jaką pełnią te zachowania w życiu człowieka. W promocji zdrowia przyjmuje się, że zachowania zagrażające zdrowiu rodzą się z bezsiły. Zgodnie z tym założeniem kluczem dla właściwego rozumienia istoty zachowań zagrażających zdrowiu jest rozpatrywanie ich z perspektywy mechanizmów radzenia sobie.
Zachowanie zdrowotne – każde działanie świadomie podjęte przez jednostkę, niezależnie od jej faktycznego i postrzeganego stanu zdrowia, w celu promowania, ochrony i zachowania zdrowia, bez względu na to czy jest ono skuteczne, czy też nie. Nie w każdym przypadku zachowanie związane ze zdrowiem jest zachowaniem zdrowotnym. By działanie mogło być określone tym mianem, musi występować element świadomego podejmowania decyzji, co do jego orientacji na zdrowie.
Zdrowie – dla celów promocji zdrowia wprowadza się rozróżnienie między profesjonalnym i laickim rozumieniem zdrowia. Do najbardziej znanych profesjonalnych definicji zdrowia należy dziś już klasyczna definicja zamieszczona w 1948 roku w tekście konstytucji Światowej Organizacji Zdrowia. Utożsamia ona zdrowie ze stanem pełnego fizycznego, psychicznego i społecznego dobrostanu, a nie jedynie brakiem choroby czy kalectwa. Definicja ta, mimo iż ciągle pod pewnymi względami uniwersalna i nowatorska, nie odpowiada potrzebom promocji zdrowia, głównie z dwóch powodów. Po pierwsze dlatego, że sprowadza zdrowie do stanu idealnego, niemożliwego do osiągnięcia dla większości ludzi, a po drugie z tego powodu, że przedstawia zdrowie w ujęciu statycznym, a nie dynamicznym. Promocja zdrowia jako proces, na który składają się konkretne działania zmierzające do stworzenia ludziom warunków do kontroli i poprawy ich stanu zdrowia, wymaga takiej definicji zdrowia, która oddawałaby istotę zdrowia w kontekście ludzkiego życia i uwzględniała złożoność jego uwarunkowań. Konsekwentnie więc w promocji zdrowia zdrowie traktowane jest nie tyle jako abstrakcyjny stan, ile jako poddająca się zmianom zdolność człowieka zarówno do osiągania szczytu własnych fizycznych, psychicznych i społecznych możliwości, jak i pozytywnego reagowania na wyzwania środowiska. W takim rozumieniu zdrowie nie jest celem samym w sobie, ale środkiem umożliwiającym człowiekowi takie wykorzystywanie istniejących możliwości, by życie uczynić lepszym, bogatszym i pełniejszym.[1]
[1]Opracowanie haseł na podstawie Publikacji Zakładu Promocji Zdrowia.