W literaturze starość definiowana bywa różnorako. Według Olszewskiego jest ona ostatnim etapem rozwoju ontogenetycznego człowieka, który poprzedza dzieciństwo, młodość i wiek dojrzały[1]. Starość nazywana jest również końcowym etapem starzenia się, w którym procesy biologiczne, psychiczne i społeczne zaczynają oddziaływać względem siebie synergetycznie, prowadząc do naruszenia równowagi biologicznej i psychicznej człowieka, bez możliwości przeciwdziałania temu[2]. Starość nazywana jest również późną dorosłością albo trzecim wiekiem życia. Jej początkiem jest umownie przyjęty wiek kalendarzowy (60. lub 65. rok życia), choć nie ma jednak powszechnie przyjętej i uznanej periodyzacji okresu starości. Zdaniem niektórych naukowców, w przebiegu starości można wyróżnić dwa okresy – wczesną starość (do 75. roku życia) i późną starość (powyżej 75. roku życia), według innych trzy cykle (wczesna starość 65.-75. lat, wiek podeszły 75. 90. lat, długowieczność – po 90. roku życia).
Starzenie się społeczeństw jest jednym z charakterystycznych zjawisk współczesnego świata. Według prognoz demograficznych na całym świecie utrzymywać się będzie tendencja do dalszego powolnego zwiększania się odsetka osób starszych w społeczeństwach. Przewidywania wskazują, że po 2020 roku świat doświadczy zjawiska gwałtownego starzenia się społeczeństw.
Starzenie się społeczeństw jest procesem demograficznym, definiowanym najogólniej jako zmiany w stanie i strukturze według wieku ludności kraju (regionu, świata) polegające na wzroście w ogólnej liczbie ludności liczby i udziału ludności starszej[3]. Według przewidywań zjawisko starzenia się społeczeństw będzie przez najbliższe lata wykazywało tendencje wzrostu, powodując problemy społeczno ekonomiczne, zdrowotno-opiekuńcze i socjalne[4].
Biorąc pod uwagę kwestie społeczne „starzenie się społeczeństw” powiązać należy z przedłużaniem przeciętnego trwania życia, systematycznego spadku natężenia zgonów niemowląt i stale zmniejszającej się liczby urodzeń. O ile wzrastająca długość życia człowieka jest pozytywnym skutkiem poprawy warunków życia, o tyle zmniejszająca się liczba urodzeń nie jest postrzegana pozytywnie, ponieważ grozi brakiem zastępowalności pokoleń. Spadek natężenia urodzeń obserwowany jest przede wszystkim w krajach najbardziej rozwiniętych . Przykładem są takie państwa jak: Szwecja i Włochy, gdzie przed pięćdziesięciu laty trudno było uwierzyć, że kiedykolwiek może wystąpić tam zjawisko braku zastępowalności pokoleń. Pod koniec lat 90. Kraje te zaczęły szybko się starzeć pod względem demograficznym na skutek ujemnego wskaźnika przyrostu naturalnego[5].
Charakterystycznymi cechami starzejących się społeczeństw są:
- starzenie się „starej” populacji i zwiększanie się w grupie seniorów osób w wieku 80 lat i więcej, obecnie stanowią one ok. 11% w grupie osób powyżej 60 roku życia, a przewiduje się, że do 2050 r. będą stanowili już 19%11, a liczba stulatków z około 145 tys. w 1999 roku wzrośnie do 2.2 mln. w roku 2050[6],
- zjawisko feminizacji starości, bowiem w grupie osób starszych przeważają kobiety (55%), a wśród najstarszych stanowią ponad 65 %[7],
- ostre różnice między regionami świata w kwestii starzenia się społeczeństw, w Europie jeden na 5 mieszkańców kontynentu ma obecnie 60 lub więcej lat, gdy tymczasem zaledwie jeden na dwudziestu mieszkańców Afryki ma 60 lat lub więcej,
- znacznie szybsze tempo starzenia się społeczeństw w krajach rozwijających, niż rozwiniętych, te bowiem wdrażają projekty łagodzące ten proces i przeciwdziałające mu[8],
- wzrost średniej długości życia w II poł. XX wieku o ok. 20 lat i znaczące różnice między poszczególnymi krajami w tej kwestii[9]
Należy zaznaczyć, że Europa starzeje się wyjątkowo szybko, w przeciwieństwie do całego świata, gdzie obserwuje się gwałtowny wzrost ludności. Ponadto udział mieszkańców w wieku 65 lat i więcej w ogólnej liczbie populacji europejskiej jest najwyższy na świecie. W ciągu minionych 40 lat wzrosła średnia długość życia o około 8 lat, tak w przypadku kobiet, jak i mężczyzn. Kobiety jednak żyją dłużej o ok. 6 lat, choć i w tym przypadku różnice się zmniejszają, a na to zjawisko, według naukowców, wpływ ma życie w podobnych warunkach i zacieranie się różnic w typie pełnionych przez obie płcie ról[10].
Najstarszymi krajami w Unii Europejskiej są obecnie Niemcy, Szwecja i Portugalia, najmłodszym zaś Irlandia. I choć Polska jest jeszcze stosunkowo młodym krajem, zaczyna się dostrzegać problem starzenia się społeczeństwa, podobnie jak w innych krajach Europy wschodniej, środkowej i południowej, gdzie następuje znaczny wzrost udziału ludności powyżej 65 lat życia.
[1] H. Olszewski, Starość i starzenie się [w:] W. Szewczyk (red.), Encyklopedia zdrowia, t.1, Warszawa 1998, s. 855.
[2] A. Zych, Słownik gerontologii społecznej, Warszawa 2001, s. 202.
[3] E. Frątczak, A. Sobieszak, Sytuacja demograficzno-społeczna osób starszych, [w:] Seniorzy w społeczeństwie polskim, Warszawa 1999, s. 13.
[4] L. Frąckiewicz, Społeczne i ekonomiczne konsekwencje procesu starzenia się ludności [w:] L. Frąckiewicz (red,) Polska a Europa. Procesy demograficzne u progu XXI wieku, Katowice 2002, s. 11.
[5] E. Trafiałek, Polska starość w dobie przemian, Katowice 2003, s. 73.
[6] P. Szukalski, Stulatkowie- szkic demograficzny, „Gerontologia Polska” 2002, nr 10(2), s. 45.
[7] J. Holzer, Demografia , Warszawa 2003, s. 130.
[8] M. Sulmicka, Przeciwdziałanie skutkom starzenia się społeczeństw w krajach wysoko rozwiniętych, „Polityka Społeczna” 2003, nr 4, s. 62.
[9] J. Holzer, Demografia …, poz. cyt., s. 131.
[10] E. Frątczak, A. Sobieszak, Sytuacja demograficzno…, poz. cyt., s. 21.