Nauka to potęga! [powtórka z polskiego]

Kolejna powtórka z języka polskiego, tak przygotowywał się nasz najmłodszy administrator.

Zagadnienia z literatury dla kl. 5:
Uczeń na sprawdzianie zna, umie, rozumie i potrafi:
– czytać ze zrozumieniem, wyszukiwać w tekście informacje i cytować,
– odróżniać prawdę od fałszu i wyciągać wnioski,
– pojęcia: gatunek (mit, podanie i legenda, baśń), mitologia i funkcje mitów, bogowie greccy, akcja, wątek, zdarzenia realistyczne i fantastyczne, związki przyczynowo – skutkowe, postacie pierwszoplanowe, motyw wędrowny, temat utworu, uosobienie (personifikacja), przenośnia, wartości, emocje i uczucia, nastrój utworu, selekcja informacji, podtytuł, cudzysłów,
– formy wypowiedzi: życzenia, rady, argument (argumentowanie i wnioskowanie), opinia, sentencja, dedykacja, charakterystyka postaci, opowiadanie odtwórcze, notatka graficzna, plan wydarzeń ramowy i szczegółowy, artykuł prasowy (lid i śródtytuł).

Pojęcia

Gatunek literacki

W literaturze rozróżnia się rodzaje (liryka, epika, dramat)  oraz  gatunki literackie

W ramach rodzajów literackich kształtują gatunki literackie.

Istnieją gatunki:

  • epickie (np. powieści, nowele, opowiadania),
  • liryczne (np. elegia, oda, hymn),
  • dramatyczne (np. tragedia, komedia).

Mit

  • Opowieść o bogach, demonach, legendarnych bohaterach i nadnaturalnych wydarzeniach z czasów starożytnych
  • Czas w mitach jest trudny do określenia, wydarzenia dzieją się w nieokreślonej przeszłości, dawno, dawno temu.

Podanie

  • Podanie – opowieść ludowa, o charakterze fantastycznym, której podstawę stanowią przekazy ustne.
  • Zmyślona, fikcyjna, choć nawiązująca  do postaci i wydarzeń w taki sposób, że trudność sprawia oddzielenie faktów od fantazji.
  • Związane z określonym ścisłe miejscem geograficznym.
  • Podanie to pierwotna postać legendy.

Legenda

  • Legenda – (podanie) opowieść z życia bohaterów, nieraz świętych i męczenników (oparta na motywach chrześcijańskich, ewangelicznych), bez potwierdzenia historycznego, oparta na podaniach ludowych, określana również jako opowieść fantastyczna o wydarzeniach historycznych.
  • Opisuje zdarzenia przeszłe, chwalebne z punktu widzenia kultury, w której powstała.
  • Legendy upowszechniły się w średniowieczu, wówczas to oznaczała narrację odczytywaną słuchaczom, zazwyczaj zakonnikom.
  • Była zwykle poświęcona  żywotom świętych i obfitowała w cudowne  wydarzenia, stąd  współczesne znaczenie tego słowa.
  • Zbiory legend pisano na użytek kaznodziejów.
  • Służyły wówczas celom moralistycznym.
  • Od połowy XVIII wieku legendą nazywa się także podania ludowe.

Baśń

  • Jeden z głównych gatunków epiki ludowej, o rozbudowanej fabule, pisany prozą, o charakterze pouczającym, gdzie dobro zwycięża i jest nagradzane, zło zaś ukarane.
  • Wywodzi się z bajki magicznej. Zawiera elementy fantastyczne, magiczne, moc sił nadprzyrodzonych, a bohaterowie swobodnie przekraczają granice świata realnego i fantastycznego.
  • Wydarzenia osadzone są w nieokreślonej przestrzeni i czasie.
  • Dobro zawsze zwycięża, a zło zostaje ukarane.

Mitologia

  • Zbiór mitów opowiadanych w danej społeczności lub literacko uporządkowany zbiór opowieści o bóstwach i istotach nadprzyrodzonych.

Funkcje mitów

  • Mitów nie należy ich odczytywać dosłownie, zawierają mnóstwo informacji o ludzkich słabościach, lękach, obawach, świadczą o zrozumieniu siebie i świata wokół.
  • Najczęstsze tematy mitów to: powstanie świata, bogów, ludzi.
  • Mity pełniły różne funkcje, stanowiły np. podstawę wierzeń, wyjaśniały prawa rządzące światem, ukazywały wzorcowe zachowania ludzi.

Bogowie greccy

 

 

 

 

 

 

 

Akcja

  • Przebieg zdarzeń w obrębie fabuły utworu epickiego lub dramatycznego,
  • Rozwija się dynamicznie poprzez działania bohaterów, konflikty, perypetie czy intrygi w kierunku dobitnie zaznaczonego finału.
  • W budowie akcji wyróżnia się 5 zasadniczych członów: zawiązanie (przedstawienie konfliktu wyjściowego), rozwinięcie (stopniowanie dramatyzmu wydarzeń), punkt kulminacyjny, perypetie (nagła zmiana kierunku akcji), rozwiązanie.

Wątek

  • Ciąg zdarzeń przedstawionych chronologicznie
  • Tworzą system przyczynowo skutkowy, związany z jednym bohaterem lub określonym zdarzeniem, problemem.
  • Losy głównych postaci tworzą wątek główny, pozostałych, drugoplanowych – wątki poboczne.
  • Wątki powtarzające się w różnych utworach nazywane są obiegowymi, wędrującymi (podobnie jak motywy!).

Zdarzenia realistyczne

  • Zdarzenia, które mogą stać się naprawdę.
  • Są one przeciwieństwem rzeczy fantastycznych i są możliwe do zrealizowania.

Zdarzenia fantastyczne

  • Zdarzenia zmyślone przez autora które powstały w jego wyobraźni.
  • Są to rzeczy niemożliwe, nierealistyczne.

Związki przyczynowo – skutkowe

  • Dotyczy relacji między przyczyną a skutkiem.
  • Jedne czynności i zdarzenia wynikają z drugich.

Postacie pierwszoplanowe

  • Znajdujące się na pierwszym planie.
  • Odgrywające główną rolę w utworze.
  • Mające największe znaczenie w przebiegu akcji.

Motyw wędrowny

  • Motyw to zdarzenie, przedmiot, cecha, sytuacja, przeżycie.
  • Motyw wędrowny to najczęściej występujący w literaturze.
  • Wspólny dziełom różnych autorów i epok literackich.
  • Łatwo rozpoznawany przez czytelników.
  • Obecność motywów wędrownych jest cechą charakterystyczną utworów wywodzących się z kultury ludowej oraz należących do tzw. kultury popularnej.
  • Najwięcej motywów wędrownych zawierają baśnie.

Przykłady motywów:

  • Motyw brzydkich, leniwych i złych przyrodnich sióstr.
  • Motyw dobrej, pracowitej i pięknej pasierbicy.
  • Motyw dobrej wróżki.

Temat utworu

  • Temat i problem, informuje o czym jest ten utwór.

Uosobienie (personifikacja)

  • Środek stylistyczny.
  • Nadanie cech ludzkich zwierzętom i roślinom, przedmiotom nieożywionym, zjawiskom.

Przykłady:

  • Księżyc idzie spać.
  • Komar płacze w promieniu,
  • W dzień niebo się zaśmiewa.
  • Komar oszalał.

Przenośnia (metafora)

  • Słowo metafora pochodzi z języka greckiego i oznacza „przeniesienie”, dlatego w naszym języku nazywamy ten zabieg też przenośnią.
  • Tworząc nową wypowiedź, przenosimy bowiem znaczenie słowa lub słów na inne, które można w jakimś kontekście połączyć i uwydatnić/poszerzyć ich rozumienie.

Przykłady:

  • Kanapa na nóżkach.
  • Lato wiatrem sparzone.
  • Serce przyrody.
  • Łąka morza,

Wartości

  • Literatura od swych początków stała się źródłem ideałów, postaw i wzorców osobowych.
  • Każdy człowiek sam musi określić, co w życiu jest najważniejsze.
  • Świat wartości – ważnych dla każdego – można odnaleźć w książkach.
  • Mogą one być wzorem do naśladowania.

Emocje i uczucia

  • Emocje to stan znacznego poruszenia umysłu, pojawiają się nagle i zawsze łączą się z pobudzeniem jakimś wydarzeniem, mogą być bardzo intensywne ale są przejściowe.
  • Uczucia – to stan, który człowiek odczuwa do określonych zdarzeń, ludzi i innych elementów otaczającego świata, czuje się coś do kogoś lub czegoś np. miłość do rodziców, ojczyzny, uczucia opisują nasze emocje.

Nastrój utworu

  • Nastrój określa się najczęściej w wierszach.
  • Poeci dzięki rozmaitym środkom stylistycznych mogą stwarzać w wierszach nastój: ponury, straszny, tajemniczy, złowrogi, smutny, podniosły, wesoły, radosny, spokojny, pogodny, tęskny, makabryczny, ciepły miły, wzruszający.

Selekcja informacji

  • Jest to umiejętność wyszukiwania informacji najważniejszych.
  • Dopasowywanie informacji do tematu.
  • Należy stworzyć własne kryteria, które z morza informacji pozwolą wybrać te najcenniejsze, a odrzucić te, które wprowadzają w błąd.

Podtytuł

  • Tekst podany pod tytułem czegoś, uzupełniający go o dodatkowe informacje.

Cudzysłów

  • Para znaków interpunkcyjnych, służących w języku polskim m.in. do wyodrębniania cytatów, pseudonimów, ironii.

Życzenia

  • Mogą mieć formę ustną lub pisemną,
  • Okazją są różne uroczystości (np.  imieniny, urodziny, ślub itd.),
  • Istotne w życzeniach jest wskazanie adresata, i okazji z jakiej składamy życzenia.

Przykłady:

  • Długich lat życia, szczęścia, zdrowia i sił, powodzenia w pracy i całym życiu,
  • Wszystkiego najlepszego z okazji urodzin,
  • Zdrowia, pomyślności i radości każdego dnia,
  • Mnóstwo radości, słodkiej miłości, pełnego szczęścia, wiecznej młodości.

Rady

  • Wypowiedzi skierowane do kogoś, zawierające zalecenie, jak się należy zachować w określonej sytuacji.

Argument (argumentowanie i wnioskowanie)

Fakt lub okoliczność przytaczana w komunikacie celem potwierdzenia lub obalenia tezy.

Wyodrębnia się następujące rodzaje argumentów:

  • rzeczowe, pokazujące fakty, dane statystyczne i inne informacje możliwe do weryfikacji, pozwalające na formułowanie własnych wniosków,
  • logiczne, oparte na pewnych zasadach i umiejętności wnioskowania, wyciągania wniosków (indukcja) oraz selekcji informacji (dedukcja),
  • emocjonalne, odwołujące się do uczuć odbiorców.

Wniosek

  • Konkluzja wynikająca z analiz.
  • Rezultat przemyśleń, przekonanie będące wynikiem rozumowania.

Wnioskowanie

  • Prośba o coś.
  • Pomysł, propozycja, projekt.

Opinia

  • Przekonanie o czymś, pogląd na jakąś sprawę.
  • Sposób, w jaki oceniają kogoś inni.
  • Orzeczenie specjalisty na jakiś temat.

Opinia publiczna – opinia społeczeństwa lub jego części na jakiś temat.

Sentencja

  • Inaczej aforyzm, złota myśl, maksyma.
  • Zwięzła, przeważnie jednozdaniowa wypowiedź, wyrażająca ogólną prawdę filozoficzną lub moralną, w sposób zaskakujący i błyskotliwy.

Sentencja w sądzie – uzasadnienie wyroku sądowego, zawierająca rozstrzygnięcie sprawy.

Dedykacja

  • Krótki tekst umieszczony na początku książki, na fotografii itp., informujący o tym, komu została ona podarowana lub poświęcona.

Charakterystyka postaci

  • Opis postaci.
  • W charakterystyce można wziąć pod uwagę: charakter, usposobienie, intelekt, uzdolnienia, poglądy, wygląd zewnętrzny, sposób mówienia, sposób poruszania się, gestykulację.
   
Charakterystyka postaci – obraz postaci literackiej występującej w dziele literackim (i nie tylko) Wskazówki
 
Przedstawienie postaci §  Zgromadź najważniejsze informacje o danej postaci (osobie), przeprowadź selekcję, wybierając najważniejsze, te które dotyczą opisywanej osoby (dane personalne, imię i nazwisko, wiek, pochodzenie, stan rodzinny, zawód i inne identyfikujące szczegółowo daną postać),

§  Przedstawiając bohatera unikaj powtórzeń, staraj się stosować wyrazy bliskoznaczne, peryfrazy oraz zaimki osobowe,

§  Postaraj się uzasadnić twój wybór dotyczący tej osoby, wskaż dlaczego jest on wart uwagi.

Prezentacja cech wyglądu §  Przedstaw wygląd zewnętrzny opisywanej postaci, staraj się, by był on funkcjonalny, wskazuj te cechy wyglądu, które podkreślają indywidualność wybranego do charakterystyki bohatera.
Prezentacja i opis cech charakteru §  Przedstaw cechy osobowości, umysłu, usposobienia, relacji z innymi osobami

§  Staraj się uporządkować te cechy

§  Przy opisie używaj przymiotników i rzeczowników, nazywających te cechy

§  Stosując czasowniki opisz typowy sposób działania opisywanej postaci

§  Wykorzystuj formę charakterystyki bezpośredniej i pośredniej,

§  Stosuj cytaty do poparcia opisywanych zachowań, posługuj się w tym przypadku mową zależną.

Światopogląd i hierarchia wartości bohatera §  Określ postawę życiową bohatera (np. realista, marzyciel),

§  Popieraj przykładami wskazaną przez ciebie postawę bohatera,

§  Opisz wartości ważne dla danej postaci, wskaż ich hierarchię, poprzyj wypowiedź przykładami, zastosuj też cytaty.

Ocena (opinie) o bohaterze §   Zaprezentuj opinie innych bohaterów na temat opisywanej postaci, konfrontuj różne zdania,

§  Popieraj te opisy cytatami,

§  Pokuś się o autorski komentarz,

§  Użyj przysłówków, by lepiej wyeksponować własną ocenę bohatera (szczególnie, najlepiej, najbardziej),

§  Stosuj słownictwo wartościujące.

 Opowiadanie odtwórcze

  • Jego celem jest odtworzenie wydarzeń rzeczywistych lub przedstawionych w utworze literackim, filmie, spektaklu teatralnym.
  • Zdarzenia prezentuje się chronologicznie.
  • Przedstawienie takiego opowiadania ułatwia plan wypowiedzi.

Notatka graficzna

  • Notowanie graficzne to sposób rysunkowego zapisywania informacji.
  • Głównym elementem notatki graficznej jest słowo.
  • Wykorzystany obraz ma za zadanie tylko wzmacniać przekaz.

Plan wydarzeń ramowy i szczegółowy

  • Plan jest to sporządzony w chronologicznym porządku spis najważniejszych wydarzeń utrzymany w jednorodnej formie (np.  w formie równoważników  lub w formie zdań pojedynczych.
  • Plan ramowy przedstawia najważniejsze wydarzenia w utworze.
  • Plan szczegółowy – jest dużo dokładniejszy – większość punktów ma swoje rozwinięcie w podpunktach.

Artykuł prasowy (lid i śródtytuł)

 Rodzaj drukowanej wypowiedzi w prasie, od notatki informacyjnej na temat polityczny, społeczny, kulturalny, sportowy – po krótki esej.