W XVIII wieku Polska przeżywała poważny kryzys polityczny, ograniczona była jej suwerenność, bowiem na większość decyzji wpływali władcy innych państw, szczególnie rosyjscy carowie. Nadużywano prawa liberum veto, co niweczyło wprowadzenie wszelkich zmian i prowadziło do paraliżu całego aparatu państwowego.
Zmiany zapoczątkował Stanisław August Poniatowski, którego panowanie przypada na lata 17654-1795. Prawdą jest, że jego wybór poparła caryca Katarzyna II, a fakt ten budził niezadowolenie szlachty, która w znacznej większości odrzucała propozycje zwolenników reform. Uważano je na zamach wartości sarmackich, do których szlachta była wyjątkowo przywiązana.
Dużo dobrego w czasach króla Stanisława Poniatowskiego dzieło się na polu kultury, sztuki, nauki, edukacji. Warto pamiętać, że już od 1740 roku funkcjonowała nowoczesna szkoła Collegium Nobilium, założona przez pijara, księdza Stanisława Konarskiego.
Decyzją króla, zaraz po objęciu rządów, stworzono Szkołę Rycerską, która kształciła kadrę oficerską, a jej program kształtować miał osobowości swoich studentów według ideałow epoki.
W 1773 roku dokonano radykalnej reformy szkolnictwa, kiedy to rozwiązano zakon jezuitów i powołano Komisję Edukacji Narodowej, opracowano nowe podręczniki, stworzono nowoczesny program, m.in. skodyfikowano zasady polskiej ortografii. Zmiany dotyczyły wszystkich szczebli edukacji, co znacznie podniosło jej poziom. Reforma objęta także ówczesne polskie uniwersytety, w Krakowie oraz Wilnie.
Ogromną zasługą króla Stanisława Augusta Poniatowskiego był mecenat nad sztuką, to dzięki królowi do Polski przybyli wybitni malarze, rzeźbiarze i architekci, pojawiły się nowe budowle (w stylu klasycystycznym).
Niezwykle ciekawą inicjatywą były tzw. obiady czwartkowe, w których uczestniczyli wybitni artyści, literacki, prezentując swoje utwory literackie, dyskutując o nowinkach naukowych, filozoficznych, ale również i polityce. Intelektualiści skupieni wokół króla byli zwolennikami filozofii oraz ideałów oświecenia. Stawiali też przed sobą cele polityczne, pragnąć unowocześnienia kraju, zbudowania instytucji sprawnego państwa. Literaturze przypisywali istotną rolę w kształtowaniu poglądów i postaw, w przekonywaniu szlachty do programu reform.
Magnateria polska, naśladując działania króla, także stała się mecenasem wielu artystów, przykładem może być rodzina Czartoryskich, która w Puławach stworzyła prężny ośrodek kulturalny (piękny pałac klasycystyczny, wspaniałe malowidła, bogaty księgozbiór biblioteczny), dzięki czemu Puławy zyskały miano „Polskie Ateny”.
Szczególnie istotną inicjatywą króla było założenie w 1765 roku teatru, zwanego narodowym. Wiązano to z faktem, że grali w nim aktorzy polscy, a wystawiane sztuki związane były z aktualnymi wydarzeniami politycznymi. Ważną rolę w jego rozwoju odegrał Wojciech Bogusławski (1757-1829), aktor i dramatopisarz („Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale”), sprawujący przez wiele lat funkcję dyrektora placówki.