- Początkowo Orzeszkowa nadała powieści tytuł „Mezalians”.
- Podkreślała w ten sposób znaczenie wątku, który burzył ówczesne poglądy na temat małżeństw osób z różnych klas społecznych.
- Przykładem stała się historia Jana i Justyny.
- Prawdopodobnie pierwowzorem Justyny Orzelskiej była sama Eliza Orzeszkowa.
- Przedstawiając dwór ziemiański pisarka zawarła wiele osobistych obserwacji z dzieciństwa i dworu rodzinnego pod Grodnem (dziś Białoruś).
- Ponadto pisząc powieść przebywała w dworze kuzynów w Mieniewiczach, także koło Grodna.
- Orzeszkowa kochała nadniemeńską przyrodę, dlatego jej obraz znalazł się w powieści.
- Potrafiła doskonale zespolić życie człowieka z rytmem natury.
- W zamierzeniu „Nad Niemnem” miało stanowić polemikę z Sienkiewiczem i jego postrzeganiem idei ojczyzny w „Trylogii”.
- Powieść powstawała w latach 1886-1887.
- Początkowo ukazywała się w odcinkach (1887) w „Tygodniki Ilustrowanym”, wydawanym w Warszawie.
- W 1888 powieść ukazała się w formie książkowej.