Książka „Nauczyciele województwa świętokrzyskiego wobec zadań związanych z realizacją specjalnych potrzeb edukacyjnych uczniów” jest publikacją stanowiącą podsumowanie realizowanego projektu i konferencji zainicjowanych przez pracowników Zakładu Wspomagania Rozwoju i Edukacji Dziecka Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach
Wydawnictwo ma ambicje pokazania pełnego obraz zjawiska SPE, z uwzględnieniem teoretycznego spojrzenia na problem oraz doświadczeń praktycznych, popartych przeprowadzonymi badaniami.
Jak podkreślili autorzy monografii ich pracę należy traktować jako głos w ważnej dyskusji nad przyszłością polskiej edukacji jej roli w wyrównywaniu szans życiowych dzieci i młodzieży, poprzez pedagogikę różnorodności i stworzenie szkoły przyjaznej i otwartej dla wszystkich uczniów, w której na bazie równouprawnienia możliwe są wielorakie sposoby uczenia[1].
Zdaniem zaś recenzentów publikacja stanowi wartościowy materiał z zakresu wiedzy merytorycznej o uczniach ze SPE, szkole i nauczycielach i należy ją traktować jako sygnał dla władz oświatowych i samorządowych, wskazujący kierunki organizacji wsparcia dla potrzebujących pomocy uczniów[2].
Książka składa się z krótkiego wprowadzenia, trzech rozdziałów, podsumowania i wniosków z badań, a także bibliografii. Rozdział I – autorzy zatytułowali „Realizacja specjalnych potrzeb edukacyjnych jako zadanie współczesnej szkoły”. Poddano w nim analizie idee i model specjalnych potrzeb edukacyjnych. Poruszono sprawy kształcenia specjalnego, nauczania indywidualnego, dostępności przestrzeni edukacyjnej oraz relacji społecznych i komunikacji. Przedstawiono również ramy prawne realizacji specjalnych potrzeb edukacyjnych oraz rolę nauczyciela w realizacji zadań „edukacji dla wszystkich”.
Ta właśnie część stanowi podstawę teoretyczną dla dalszych rozważań badawczych i jest naprawdę interesująca. To w niej można znaleźć wiele wyjaśnień definicyjnych, odwołanie się do dokumentów światowych w tym zakresie (m.in. Światowej Deklaracji Edukacji dla Wszystkich, Standardów Zasad Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych, Deklaracji z Salamanki zawierającej Wytyczne w sprawie Potrzeb Edukacyjnych) oraz polskich aktów prawnych.
Należy przypomnieć, że punktem kulminacyjnym zainteresowania specjalnymi potrzebami edukacyjnymi stał się rok 2010, kiedy to MEN rozpoczęło realizację systemowego projektu pod hasłem „Podniesienie efektywności kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi”, gdzie wskazano obowiązki nauczycieli w diagnozowaniu specjalnych potrzeb edukacyjnych ucznia.
Ważny podkreślenia jest fakt, że specjalne potrzeby edukacyjne generowane są bardzo różnymi czynnikami i charakteryzują się dużym zróżnicowaniem, dlatego pierwszoplanowym zadaniem dla nauczycieli jest rozpoznawanie różnorodnych potrzeb uczniów, a następnie tworzenie warunków do osiągania celów edukacji. Niezbędne w tym zakresie jest odchodzenie od stereotypów oraz tworzenie właściwej komunikacji z uczniem, tej alternatywnej i wspomagającej, a jej wybór oczywiście – determinuje rodzaj niepełnosprawności.
Autorzy monografii zaproponowali również stworzenie nowej koncepcji szkoły, inspirowanej pedagogiką różnorodności, otwartej dla każdego ucznia, bez względu na kolor skóry czy wyznanie. Mocno eksponowane takie stanowisko oznacza otwarcie na różnorodność kulturową, pełną akceptację drugiej osoby, poszanowanie praw mniejszości, a także wspieranie słabszych. Wskazano, że to właśnie szkoła jako instytucja wychowawcza musi wykonać, niezwykle trudne, zadanie kształtowania postaw tolerancji.
Znalazło się w tej części przypomnienie, że to rodzice, kierując się dobrem własnego dziecka, dokonują wyboru formy kształcenia specjalnego i decydują o miejscu realizacji edukacji, po uzyskaniu orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego. Ten właśnie dokument zmienia status ucznia, który zyskuje prawo do daleko idącej indywidualizacji realizowanej dla niego usługi edukacyjnej.
W rozdziale tym znalazły się również zasady współdziałania i współpracy z uczniami, ich rodzicami oraz innymi nauczycielami i specjalistami spoza placówki, wspierającymi codzienną pracę dydaktyczną i wychowawczą nauczycieli – wychowawców oraz „przedmiotowców”.
W przypadku uczniów z SPE komunikacja jest niezwykle istotna, bowiem poprzez nią nauczyciel czy rodzic uświadamia dziecku jego własne zasoby (Ja mam, Ja jestem, Ja mogę). Uczeń z SPE, wchodząc w relacje Ja mam, uświadamia sobie, że ma pełne zaufanie relacje społeczne i wzorce osobowe do „kalkowania”, w relacjach typu Ja jestem – dziecko poznaje swe pozytywne cechy (np. odpowiedzialność, empatię, czułość). Relacje Ja mogę są sposobem na nawiązanie relacji, w których dziecko uświadamia sobie, jakie ma możliwości, co potrafi (np. rozwiązywać problemy, współpracować w grupie itd.).
Omówiono też obszary komunikowania się z uczniem z niepełnosprawnością wzrokową, słuchową (sensoryczną) czy intelektualną (w niektórych przypadkach również z uczniami z porażeniem mózgowym), podkreślając, że to nauczyciele i opiekunowie muszą podjąć trud zrozumienia przekazu ucznia.
Ciekawą część rozdziału stanowią rozważania dotyczące rozwoju zawodowego nauczycieli i zasad kształcenia ustawicznego w tym zakresie.
Rozdział II zawiera założenia metodologiczne projektu badawczego, zrealizowanego przez autorów monografii. Znalazły się w nim dwa podrozdziały, jeden teoretyczny przedstawiający sytuację polskich uczniów z SPE, a także dzieci i młodzieży świętokrzyskiej na tle całej Polski oraz form pomocy psychologiczno-pedagogicznej, wykorzystywanych w szkołach polskich i w naszym województwie.
Kolejne z rozdziałów, zgodnie ze sztuką metodologiczną, przedstawiają cele i problemy, procedury badawcze i badaną grupę, która liczyła ponad 400 respondentów. W badaniach uczestniczyli głównie nauczyciele różnych etapów edukacyjnych i obszarów demograficznych. Narzędziem badawczym stał się kwestionariusz ankiety, dzięki któremu uzyskano informacje dotyczące warunków realizacji zadań edukacyjnych wśród uczniów z SPE.
Własna praktyka nauczycielska, co także mocno podkreślono w monografii, dowodzi coraz częstszych przypadków uczniów mających trudności w uczeniu się. Problem ten pojawia się tak często, ponieważ oferta edukacyjna szkoły nie jest dostosowywana do indywidualnych potrzeb ucznia, który – z powodu poczucia swojej odmienności – czuje się osamotniony na tle społeczności klasowej.
Rozdział III (trzeci) prezentuje wyniki badań, a nosi tytuł „Zadania związane z realizacją potrzeb edukacyjnych uczniów w ocenie badanych nauczycieli”.
Analizie poddano kwalifikacje badanych nauczycieli ze względu na etap edukacji, na którym pracują, a także posiadany stopień awansu zawodowego.
Kolejnym zagadnieniem badania były kompetencje w nauczycieli w zakresie diagnozowania (rozpoznawania potrzeb), realizowania konkretnych, właściwych dla danego ucznia działań edukacyjnych oraz ich ewaluacji. Uwzględniono te same zmienne niezależne, czyli etap edukacji, lokalizację szkół i stopień awansu badanych.
Przedmiotem badań była również gotowość środowiska szkolnego do realizacji zadań związanych ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, gdzie analizie badawczej poddano m.in. źródła informacji na temat SPE, metody i narzędzia diagnostyczne, formy pomocy psychologicznej, a także trudności realizacyjne oraz wsparcie w tym zakresie. Skupiono się na umiejętności pracy zespołowej nauczyciela, sprawności w pozyskiwaniu wszechstronnego wsparcia dla swojego ucznia oraz umiejętności interpretacji diagnozy specjalistycznej.
Każda z części zawiera wiele uzupełnień teoretycznych, ścisle związanych z przedstawianymi wynikami własnych badań. Interesujące są wnioski dotyczące wsparcia nauczycieli w ich pracy. Opierając się na uzyskanych wynikach własnych oraz innych publikacjach – autorzy monografii wskazali na olbrzymie braki w tym zakresie i niechęć organów prowadzących szkoły do zatrudniania specjalistów (psychologów, pedagogów, logopedów, terapeutów pedagogicznych). Co ciekawe województwo świętokrzyskie jest jednym z tych, gdzie zewnętrzne służby pomocowe są bardzo słabo reprezentowane.
Publikację kończą wnioski z badań oraz obszerna bibliografia. Podsumowaniem rozważań można uczynić stwierdzenie autorów publikacji, że współczesna szkoła, będąca z nazwy i misji, placówką ogólnodostępną, oferuje bez dyskryminacji i na zasadach równych szans osiąganie celów edukacyjnych wszystkim uczącym się, bez względu na ich poziom sprawności, potencjalne możliwości rozwojowe, różnice kulturowe i etniczne[3].
[1] K. Bidziński, A. Giermakowska, A, Ozga, M. Rutkowski, Nauczyciele województwa świętokrzyskiego wobec zadań związanych z realizacją specjalnych potrzeb edukacyjnych uczniów, Wyd. UJK, Kielce 2013, s. 9.
[2] Rewers publikacji.
[3] K. Bidziński, A. Giermakowska, A, Ozga, M. Rutkowski, Nauczyciele województwa…, wyd. cyt., s. 51.