Przełomową datą w historii Polski, wyznaczającą jednocześnie początek epoki literatury współczesnej, jest 1 września 1939 roku. Literatura rozwijała się wielokierunkowo, a jej periodyzacja nastręcza historykom literatury wiele problemów. Charakter epoki w bardzo dużym stopniu określony został przez wypadki historyczne i polityczne, takie jak: II wojna światowa, przemiany ustrojowe, które zaszły w Polsce po odzyskaniu niepodległości (walka komunistycznej władzy z opozycją, uzależnienie sytuacji kraju od polityki międzynarodowej, głównie Związku Radzieckiego). Historyczne uwarunkowania przyczyniły się do nasilenia tendencji emigracyjnych. Dlatego też praktycznie od 1939 roku literatura polska rozwijać się będzie dwutorowo: w kraju i na obczyźnie. Rodzimą twórczość pisarzy do 1956 roku można podzielić na następujące okresy: 1939-1945: literatura wojny i okupacji Wielu pisarzy znalazło się poza granicami kraju: w Związku Radzieckim (T. Boy-Żeleński, M. Jastrun, W. Broniewski, A. Wat, G. Herling-Grudziński), we Francji, a po jej kapitulacji w Anglii (M. Pawlikowska-Jasnorzewska, A. Słonimski), w Stanach Zjednoczonych (J. Lechoń, J. Tuwim, K. Wierzyński), w Meksyku (T. Parnicki), w Argentynie (W. Gombrowicz). Pomimo niemieckiej polityki, zmierzającej do likwidacji wszelkich przejawów kultury duchowej, w okupowanej Polsce: rozwijało się podziemne życie twórcze (nielegalne drukarnie, konspiracyjne redakcje kilkudziesięciu czasopism, np. miesięcznika “Sztuka i Naród”) konspiracyjne spotkania literackie i wieczorki poetyckie debiuty poetów tzw. pokolenia Kolumbów Kolumbowie – grupa twórców, dla których decydującym przeżyciem pokoleniowym była II wojna światowa i związany z nią kryzys wartości. Nazwa wywodzi się od tytułu powieści R. Bratnego “Kolumbowie rocznik 20”. Dominującym motywem twórczości tego pokolenia stało się przekonanie, że całe dziedzictwo humanistyczne Europy, określone przez tradycję kultury śródziemnomorskiej i religię chrześcijańską zostało obalone przez doświadczenia wojny i totalitaryzmu. Urodzeni około roku 1920 pisarze debiutowali w różnych momentach (Baczyński, Gajcy w czasie okupacji, Białoszewski, Herbert w 1956 roku na łamach “Współczesności”), często zalicza się więc ich do odmiennych grup literackich. Twórczość pisarzy tego pokolenia, głęboko zaangażowana w aktualną sytuację historyczną, była jednocześnie wyrazem moralnego rozdarcia i pytaniem o stosunek miedzy jednostką a historią. Poeci ukazywali dramat człowieka wprzęgniętego w machinę wydarzeń polityczno-historycznych, próbującego ocalić nie tylko własne życie, ale także walczącego przeciwko złu. 1945–1948: formowania się nowego ustroju Pierwsze lata po wojnie przyniosły radykalne zmiany ustrojowe i związaną z tym dyskusję nad nowym kształtem literatury, która miała spełniać nie do końca jasno sprecyzowane kryteria realizmu. Dyskusja owa przebrzmiewała przede wszystkim na łamach czasopism: “Odrodzenia”, marksistowskiej “Kuźnicy” (red. S. Żółkiewski), “Twórczości” (red. K. Wyka), “Pokolenia” (red. R. Bratny) i “Tygodnika Powszechnego” (red. J. Turowicz). Zastanawiano się nad nową formułą opisu rzeczywistości, która w czasach wojny przeżyła głęboki kryzys wartości i pojęć. Głównymi ideologami realizmu stali się Jan Kott i Kazimierz Wyka. W literaturze można wyodrębnić charakterystyczne nurty: temat wojny i okupacji temat “literatura inteligenckich obrachunków” 1949-1955: panowanie w sztuce poetyki socrealizmu W trakcie obrad zjazdu Związku Zawodowego Literatów Polskich w Szczecinie, zorganizowanego w styczniu 1949 roku, narzucono kryteria tzw. realizmu socjalistycznego. Zjazd Szczeciński postawił twórcom bardzo rygorystyczne wymogi i normy literackie oraz ideowe, wykluczające praktycznie możliwość oryginalnej twórczości. Zasadnicze tezy socrealizmu były następujące: sztuka ma obowiązek naśladowania rzeczywistości, a w zasadzie ukazywania działań obrazujących obiektywne prawa historyczne, zgodne z teorią marksistowską, winna opisywać nie to, co indywidualne, ale to, co typowe i zgodne z założeniami marksizmu, sztuka ma być socjalistyczna w treści i narodowa w formie, literatura musi być zrozumiała dla wszystkich, obraz rzeczywistości w literaturze winien być zgodny z koncepcją rzeczywistości głoszonej przez partię. Nadmierny schematyzm tej literatury wzbudził liczne sprzeciwy, ale ówczesna sytuacja polityczna stworzyła młodym pisarzom możliwość szybkiego debiutu i kariery. Dlatego też po Zjeździe Szczecińskim ukazało się wiele „powieści produkcyjnych”, których głównym tematem był w zasadzie proces produkcji. Jedynym czynnikiem decydującym o ocenie bohaterów tych utworów było ich zaangażowanie ideologiczne. Prozaicy socrealizmu odwoływali się do schematu powieści sensacyjno-kryminalnej, akcja sprowadzała się często do szukania dywersanta, wroga państwa socjalistycznego, którego niecne poczynania demaskował partyjny, robotniczy kolektyw. Po unieszkodliwieniu przeciwnika i zakończonym sukcesem śledztwie Urzędu Bezpieczeństwa, zwarta ideologicznie załoga z jeszcze większym zapałem podejmowała pracę. Gatunki i tematy poetyckie, to ody na cześć wodzów rewolucji, panegiryki sławiące partię lub pamflety i paszkwile na imperialistów amerykańskich. 1953–1968: czasy odwilży (polski październik) Śmierć Stalina (1953) stała się początkiem schyłku tej epoki. Pierwszą jawną krytyką był “Poemat dla dorosłych” Adama Ważyka (1955). Początkiem nowej epoki stał się, zorganizowany w 1956 roku, XX Zjazd KPZPR, na którym Nikita Chruszczow potępił “kult jednostki” oraz politykę Stalina, a lata jego rządów określił mianem “okresu błędów i wypaczeń”. W tym samym roku, w czerwcu, w Polsce doszło do krwawych zamieszek w Poznaniu, a w październiku zebrało się VIII Plenum PZPR, na którym padł postulat złagodzenia kursu politycznego. Wszystkie te wydarzenia określone zostały mianem “odwilży” i doprowadziły do zmian w kulturze i literaturze. Złagodzono cenzurę, dopuszczono do druku książki pisarzy zachodnich, a także polskich pisarzy emigracyjnych (W. Gombrowicz, T. Parnicki). Do kraju powrócili między innymi: Z. Kossak-Szczucka, M. Wańkowicz, M. Choromański. Ukazało się wówczas również wiele utworów rozrachunkowych, oceniających i poddających krytyce system rządów stalinowskich. Wówczas powstają: “Sława i chwała” Iwaszkiewicza, “Matka Królów” Brandysa. Jednak od 1957 roku na polecenie KC PZPR zostało zamknięte pismo “Po prostu”, a redakcję “Nowej Kultury” objął S. Żółkiewski, co było jednoznaczne z podporządkowaniem pisma partii. Pokolenie “Współczesności”, zwane też pokoleniem ’56 – to generacja pisarzy i krytyków urodzonych w latach 1930–1935, którzy zadebiutowali około 1956 roku. Nazwa wywodzi się od pisma, wokół którego się skupili. Reprezentantami pokolenia są: Miron Białoszewski, Stanisław Grochowiak, Zbigniew Herbert, Jerzy Harasymowicz. od marca 1968 do grudnia 1970 tzw. „Nowa Fala”. Terminem tym określono pokolenie pisarzy, którzy urodzili się w drugiej połowie lat czterdziestych, a ich debiuty przypadły na koniec lat sześćdziesiątych (stąd również nazwa “generacja ‘68”). Głównym ośrodkiem ich działalności był Kraków, Poznań i Warszawa, a najwybitniejszymi przedstawicielami są: Stanisław Barańczak, Adam Zagajewski, Julian Kornhauser, Ryszard Krynicki, Ewa Lipska. Pokolenie to było bardzo nieufne wobec rzeczywistości, a w swoich utworach domagało się, aby literatura stała się formą aktywności światopoglądowej i moralnej. Twórcy “Nowej Fali” wypowiadali się głównie w poezji i krytyce literackiej. dekada 1970-1980 W grudniu 1970 roku doszło do kolejnego protestu, wystąpień robotników przeciwko podwyżkom cen. Rozruchy objęły przede wszystkim Wybrzeże. VII plenum KC PZPR zatwierdziło wybór Edwarda Gierka na stanowisko I sekretarza partii. Kraj pogrążał się w głębokim kryzysie ekonomicznym i politycznym. Ludzie świata kultury i nauki przyłączyli się do protestu przeciwko projektowanym zmianom w Konstytucji, ograniczającym suwerenność państwa i nierówność obywateli wobec prawa. Wyrazem tego jest sławny “Memoriał 59” (podpisało go 59 intelektualistów i stąd nazwa). W czerwcu 1976 roku wybuchły kolejne strajki w Radomiu, Ursusie, Płocku i Łodzi. W obronie represjonowanych robotników zawiązał się Komitet Obrony Robotników (KOR), na którego czele stanęli miedzy innymi: Jacek Kuroń, Adam Michnik, Jan Józef Lipski. W styczniu 1977 roku ukazał się pierwszy numer kwartalnika “Znak”, a we wrześniu powstało pierwsze wydawnictwo tzw. drugiego obiegu – Niezależna Oficyna Wydawnicza “NOW-a”. Dzięki niej ukazały się między innymi książki Miłosza. Formą walki o niezależną literaturę, sztukę i naukę była działalność Towarzystwa Kursów Naukowych, nawiązująca do tradycji tzw. Latającego Uniwersytetu z okresu zaborów. lata 1980-1989 Lato 1980 roku przyniosło kolejną falę strajków, przede wszystkim na Wybrzeżu. Konsekwencją tzw. porozumień gdańskich i szczecińskich, na jakie zdecydował się rząd, było powstanie Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego “Solidarność”. 13 grudnia 1981 roku ogłoszono dekret o stanie wojennym. Postawa sprzeciwu wobec represji i aresztowań znalazła swój wyraz w twórczości literackiej (“Raport z oblężonego miasta” Z. Herberta, “Raport o stanie wojennym” M. Nowakowskiego). Zdelegalizowanie działalności stowarzyszeń artystycznych i zawieszenie działalności prasy (ukazywała się tylko “Trybuna Ludu” i “Żołnierz Polski”) sprawiły, że życie twórcze zeszło do podziemia i oparło się na wydawnictwach emigracyjnych (w Paryżu: “Zeszyty Literackie” i “Kontakt”, w Londynie “Aneks”). Stan wojenny formalnie zniesiono w 1983 roku, ale praktycznie do 1989 kultura nie miała swobody rozwoju. Wraz z upadkiem komunizmu zniesiono dopiero cenzurę, przywrócono wolność prasy i niezależność twórców.