Motywy ludowe przewijały się w literaturze już wcześniej. Kochanowski zachwycał się urokami życia wiejskiego w pieśniach, Szymonowic również poruszał tę tematykę w swoich utworach. Romantycy podeszli do tego tematu inaczej, mieli inne cele, przekazywali własne idee. Potraktowali oni ludowe tradycje, wierzenia i obrzędy jako bezcenne źródła kultury i ukazywali je w swoich utworach. Postaram się przedstawić charakterystyczne dla romantyzmu podejście do tej tematyki na przykładzie utworów wiodącego polskiego romantyka, Adama Mickiewicza, „Dziadów części II i IV” oraz ballad.
Wiele ballad Mickiewicza jest podpisanych „z pieśni gminnej” lub podobnie, co sugeruje, że treść zaczerpnięto z podań i baśni ludowych. Wydaje się tak być w istocie. W balladach przedstawione są wierzenia prostych ludzi. W balladzie programowej „Romantyczność” pokazany jest duch wracający po śmierci do swej ukochanej. Oprócz kontaktu świata rzeczywistego z pozazmysłowym mamy tu też, pojawiającą się często w innych balladach, postać starca, ktory nie uznaje zabobonów prostego ludu („Ufajcie memu oku i szkiełku.”)
Ballada „Lilie” przedstawia ludowy pogląd na temat winy i kary. Kobieta, która zabiła męża, poniosła karę nie z rąk ludzi, lecz sił wyższych. Problematyka ludowej moralności występuje w większości ballad. Motyw niewierności, zdrady pojawia się w „Świteziance” i „Rybce.”
Ludowa moralność jest bardzo istotna w „Dziadach wileńsko-kownieńskich.” Podczas ludowego obrzędu ukazują się kolejno duchy różnych osób, a guślarz wymawia zasady moralne („Kto nie doznał goryczy ni razu, ten nie dozna słodyczy w niebie.”) Sam obrząd jest zresztą nowością w „Dziadach”, ludowe ceremonie nie występowały w balladach.
Zarówno w balladach, jak i w „Dziadach”, bohaterowie pochodzą z ludu, są to „rzeczywiści”, prości ludzie, w odróżnieniu od bohaterów idealistycznych sielanek. Są zdecydowanie różni od tradycyjnego wizerunku ludu w literaturze polskiej.
Bardzo istotnym elementem budowania nastroju był u Mickiewicza prosty język gminu. Stosował on słownictwo normalnie niespotykane w literaturze. Da się również zauważyć charakterystyczną tendencję do zdrobnień.
Romantycy przypisywali tradycji ludowej bardzo istotną rolę, widzieli w prostym ludzie siłę mogącą dużo zmienić. Sam Mickiewicz pisze w „Konradzie Wallenrodzie”: „O wieści gminna! Ty Arko Przymierza / Między dawnymi i młodszymi laty.” Charakterystyczny dla romantyzmu sposób przedstawiania tematyki ludowej zdominował na długo literaturę polską.
[TL]