Obraz siebie jest elementem struktury osobowości pełniącym funkcję jej integracji i stabilizacji, zapewnia trwałość i powtarzalność zachowań i działań danej jednostki. Regulacyjna rola struktury „ja” wiąże się przede wszystkim z faktem, że stanowi ona źródło ocen dotyczących własnych możliwości[1]. Ocena samego siebie jest ważnym czynnikiem samoakceptacji, determinuje stosunek człowieka do samego siebie, jest nie tylko niezbędnym regulatorem zachowania się, integracji i stabilizacji, ale stanowi ponadto podstawowe źródło motywacji, zwłaszcza w podejmowaniu działań na rzecz podtrzymania i rozwoju własnej osoby Ekspansja własnego „ja” realizuje się także przez zwiększenie zakresu kontroli nad otoczeniem, umacnianie samokontroli oraz podwyższanie poczucia własnej wartości[2].
Pojęcie własnego „ja” jest dość trudne do zdefiniowania. „Ja” na pewno obejmuje własne ciało (oraz jego obraz i ocenę), wiedzę o sobie (czyli strukturę „ja”), tożsamość (która nadaje poczucie ciągłości „ja” w czasie i zmieniających się sytuacjach oraz odróżnia nas od innych), a także zdolność i skłonność dokonywania wyborów, działań celowych i samoregulacji[3].
Współcześnie wielu badaczy uważa, że „ja” jest systemem składającym się z elementów – struktur psychicznych „ja” – wzajemnie zależnych, między którymi zachodzą dynamiczne relacje.
„Ja” jest niezwykle ważne, stanowi bowiem arenę doświadczania przeżyć człowieka. Spełnia również dwie ważne funkcje dotyczące kontaktów z innymi (funkcje interpersonalne): negocjowanie tożsamości oraz symulowanie psychiki innych ludzi oraz dwie funkcje związane z tym, co się dzieje wewnątrz jednostki (funkcje intrapersonalne): samoregulacja zachowania celowego i samokontrola. Wieloaspektowość „ja” dotyczy zbioru odrębnych struktur psychicznych, odnoszących się do różnych aspektów własnej osoby. Obserwacja zachowania ludzi dostarcza dowodów na to, że człowiek czuje, myśli i zachowuje się różnie w różnych okolicznościach, pokazując swe różne oblicza winnych sytuacjach. Współcześni badacze, zajmując się problematyką „ja” zwracają uwagę na ważne właściwości struktury i treści systemu „ja”[4].
Ważną funkcją „ja” jest utrzymywanie i negocjowanie tożsamości. Po pierwsze w tym sensie, że wiedza o sobie (i pamięć autobiografii) jest podstawowym wyznacznikiem poczucia własnej tożsamości. Bez samowiedzy utracilibyśmy poczucie, że nadal jesteśmy sobą, jak to dzieje się w wypadku rzadkich, choć dramatycznych zaburzeń utraty tożsamości. Po drugie, w sensie rozpoznawania naszej tożsamości przez innych[5].
Współzależność mechanizmów emocjonalnych i poznawczych jest wyraźna przede wszystkim w działaniu struktury regulacyjnej, która jest związana z pojęciem „własnego ja”. „Pojęcie >>„własnego ja”<< jest strukturą poznawczą, jednakże jego właściwości regulacyjne zależą w niemałym stopniu od doświadczeń emocjonalnych związanych z otrzymywaniem uczuć oraz z efektywnością własnych działań (doświadczenie „efektu”)”[6].
- Baumeister proponuje, by pojęcie „ja” definiować jako zbiór przekonań o sobie, a nie sztywną, niezmienną wiedzę. Warto również wiedzieć, że informacje dotyczące samego siebie zajmują szczególne miejsce w całym systemie poznawczym podmiotu. Są one przetwarzane głębiej oraz pamiętane lepiej niż te, które nie odnoszą się do „ja”. Prawdopodobnie wyjątkowa jest też rozległość i różnorodność przekonań, jakie ludzie mają na własny temat[7]. Organizacja informacji należących do obrazu i pojęcia „własnego ja” odgrywa w sieci poznawczej znaczącą rolę. Ważne jest rozróżnienie tego, co dotyczy własnej osoby, a tym, co dotyczy świata zewnętrznego (rozróżnienie między „ja” i „nie ja”).
W pierwszym okresie życia trudno jest dokonać takiego zróżnicowania. Dziecko często przypisuje otoczeniu własne stany, pragnienia. Według Piageta jest to przejaw pierwotnego, dziecięcego egocentryzmu. W miarę zdobywania życiowych doświadczeń odróżnienie staje się coraz dokładniejsze i pełniejsze. „Własne ja” jest wynikiem uogólnienia informacji dotyczących własnych poglądów, wyglądu i cech fizycznych, własnych potrzeb, pragnień, postaw. Człowiek posiada pewne umiejętności, zdolności, zdobywa pozycję wśród innych ludzi, poznaje własne uprawnienia i przywileje. Ten niezwykle bogaty i zróżnicowany zbiór doświadczeń buduje ogólny obraz, który może z czasem ulegać mniejszej lub większej zmianie (dyferencjacji)[8].
Własne „ja” to nie tylko doświadczenie powiązane ze strukturą cielesną i duchową, mogą to być również inne osoby i przedmioty zewnętrzne. Każdy człowiek może w związku z tym widzieć siebie jako np. córkę, czy syna, jako ucznia, czy studenta lub np. posiadacza domu. Aby jakiś obiekt przynależał do „własnego ja” podmiot musi być z nim związany. „Stan tego obiektu musi mieć wpływ na stan tego podmiotu, musi on podlegać kontroli podmiotu, a także musi spełniać wymagania obiektu”[9]. Takie warunki mogą spełniać członkowie rodziny, organizacje, instytucje, z którymi człowiek jest związany. Granice obszaru „własnego ja” muszą się rozszerzać, ale mogą przybierać różne formy. U niektórych ludzi są one bardzo wyraźne, tacy ludzie nie mają problemu z odróżnieniem siebie od reszty świata. Są też i tacy, którzy słabo odróżniają „własne ja” od „nie ja” i cechują się skłonnością przypisywania otoczeniu własnych myśli i uczuć (skłonność do projekcji) lub posiadają skłonność do przejmowania w sposób bezkrytyczny cudzych uczuć, sądów, postaw i przedstawiania ich jako własne (skłonność do introjekcji)[10].
Dzięki „własnemu ja” formuje się ocena własnych możliwości podmiotu przy realizacji różnych celów. Oceny samego siebie (własnej osoby) podlegają uogólnieniu, czyli powstaje ogólna ocena swoich możliwości – samoocena. Samoocena jest wprawdzie zróżnicowana, tzn., że człowiek ocenia siebie różnie w różnych sferach, ale ogólna samoocena decyduje o tym, jak człowiek zachowa się wobec sytuacji nowych.
W opinii J. Kozieleckiego „własnemu ja” nadaje się dwa całkowicie różne znaczenia:
- „Ja” definiowane podmiotowo – „ja”, to podmiot, który myśli, scala nadchodzące informacje i kieruje ludzkim zachowaniem. Freud uważał, że „ja” to formacja, która poznawała rzeczywistość i umożliwiała realistyczne zaspokojenie popędów.
- „Ja” definiowane przedmiotowo – „ja” jest przedmiotem poznania, tak jak przedmiotem poznania są obiekty fizyczne, świat biologiczny oraz inni ludzie. Dzięki autorefleksji i samoobserwacji człowiek gromadzi wiedzę o „własnym ja”, które w rozumieniu potocznym jest obrazem samego siebie[11].
Struktura „ja” przejawia się w różnorodnych procesach i mechanizmach wewnętrznych, wśród których jako najważniejsze wskazuje się:
- Proces kodowania i przetwarzania informacji o własnej osobie – jednostka tak koduje i przetwarza informacje o własnej osobie aby utrzymać na ogół dodatnią samoocenę i poczucie tożsamości, a więc odrzuca lub osłabia informacje sprzeczne z jej samooceną i poczuciem tożsamości.
- Struktura „ja” wpływa na poczucie sprawstwa i kontroli – te działania, które podejmowane są z własnej inicjatywy, które silniej wiążą się z indywidualnymi potrzebami, zainteresowaniami, postawami są traktowane jako bardziej osobiste, łączą się z poczuciem odpowiedzialności, są realizowane z większym zaangażowaniem emocjonalnym.
- W określonych warunkach struktura „ja” może wywołać istotne prze-wartościowania w systemie poznawczym jednostki, jej postawach oraz wpływać na proces samokontroli i samowychowania[12].
Struktura „ja” spełnia ważne funkcje osobotwórcze i rozwojowe. Należą do nich:
- Funkcje poznawcze – człowiek gromadzi różnego typu informacje opisowe i oceniające na temat własnej osoby, informacje te składają się na obraz własny i samoocenę. Tworzenie się obrazu własnej osoby i samooceny zapośredniczone jest przez funkcjonujący w świadomości jednostki i wzór osobowy, system wartości i rację własną,
- Funkcje wartościująco-akceptujące – na podłożu struktury „ja” tworzą się i funkcjonują sądy i postawy odnośnie wartości własnej osoby i akceptujące ją w mniejszym lub większym stopniu,
- Funkcje kontrolno-przystosowawcze – struktura „ja” zależnie od treści i form poszczególnych substruktur stwarza podstawę do tworzenia poczucia kontroli nad otoczeniem zewnętrznym i społecznym oraz mechanizm adaptacji do tego otoczenia. Adaptacja obejmuje dostosowanie się do świata i jego rekonstrukcję według indywidualnych planów i ideałów,
- Funkcje tożsamościowe – struktura „ja” stanowi układ poznawczo-emocjonalny umożliwiający człowiekowi utrzymanie poczucia stałości swej osoby, oraz sprzyjający samookreśleniu, to jest wyodrębnieniu cech swoistych dla jednostki różniących ją od otoczenia,
- Funkcje kreatywno-ekspresyjne – człowiek jest istotą, która może przekraczać siebie samego, samoaktualizować się i korygować formy swego dotychczasowego życia. Jednostka dysponująca określoną strukturą „ja” może dążyć do trafnego samopoznania oraz realizować swoje prawdziwe „ja”, osiągać wyższy poziom integracji wewnętrznej opartej na akceptacji określonych wartości.
Funkcje poznawcze, wartościujące, kontrolno-przystosowawcze można powiązać z „ja” przedmiotowym”, czyli strukturą „ja” zorientowaną na autoprezentację i auto-regulację. Jednostka sterowana przez „ja” przedmiotowe staje się dla siebie przedmiotem poznania i regulacji. W percepcji własnej osoby i samoocenie przeważają barwy jasne, pozytywne nad ciemnymi, a ludzie wykazują tendencję pozytywną i optymistyczną. Funkcje tożsamościowe i kreatywno-ekspresyjne wyrażają „ja podmiotowe” jednostki. „Ja podmiotowe” scala różnego rodzaju zjawiska wewnętrzne np. myśli z emocjami i potrzebami, integruje doświadczenia przeszłe z nowymi doś-wiadczeniami i programami działania[13].
Przez strukturę „ja” będziemy rozumieli system doświadczeń, przeżyć oraz ukształtowanych mechanizmów psychicznych wpływających na kodowanie i przetwarzanie informacji o własnej osobie i na zachowanie jednostki. Struktura „ja” jest integralną częścią osobowości jednostki i jednak jej nie wyczerpuje. Oprócz struktury „ja” w skład osobowości wchodzą: temperament, potrzeby[14]. Struktura „ja” może zajmować mniej lub bardziej centralne miejsce w osobowości. Gdy staje się centralnym składnikiem osobowości, jednostka postrzega świat i go ocenia przez pryzmat „własnego ja”, np.: własnych postaw, potrzeb, samooceny, przeżywa emocje natury osobistej – poczucie pewności siebie, lęku, zawiści prestiżu, niższości, dominacji. Struktura „ja” powinna być ujmowana w relacji ze światem przedmiotowym, głównie społecznym. Nikt nie rodzi się z gotową strukturą „ja”, jest ona produktem doświadczeń jednostki ze światem społecznym. Struktura „ja” może być mniej lub bardziej stabilna i trwała[15].
Stabilność trzeba odróżnić od sztywności. Sztywna struktura „ja” ma charakter obronny i wyrasta na podłożu lęku i wyparcia przykrych emocji i odłączenia ich samoświadomości. Struktura „ja” sztywna jest w małym stopniu otwarta na nowe doświadczenia i informacje, jest zależna od postaw i potrzeb uformowanych w dzieciństwie.
Stabilność struktury „ja” jest produktem:
- względnego zaspokajania ważnych potrzeb jednostki, a szczególnie bez-pieczeństwa, pozytywnej samooceny, afiliacji, uznania społecznego,
- względnego uzgodnienia ja realnego i „ja idealnego”, rozbieżność „ja realnego” i „ja idealnego” zaburza równowagę emocjonalną i stabilność struktury „ja”,
- zaufania do siebie i wiary w możliwość realizacji ważnych zadań leżących na linii akceptowanych wartości[16].
Koncentracja uwagi na sobie, na prywatnych bądź publicznych aspektach „własnego ja”, sprzyja powstawaniu napięć motywacyjnych, jako że przedmiotowa samoświadomość, czyli świadomość siebie jako przedmiotu poznania, ułatwia identyfikację niezgodności sądów składających się na samowiedzę. Wzrasta wtedy nietolerancja rozbieżności z najbardziej uwypuklonym standardem ja prywatnego lub publicznego, ze wszystkimi tego konsekwencjami dla regulacji zachowania, co jest niezwykle ważną prawidłowością dla funkcjonowania człowieka. W szczególności autokoncentracja uwagi sprzyja dyspozycyjnej regulacji zachowania i zwiększa małą na ogół spójność między pojmowaniem siebie a własnymi zachowaniami.
Przedmiotowa samoświadomość wpływa na te zachowania w kierunku podporządkowania ich świadomie akceptowanym postawom i wartościom, ale też sprzyja dopasowywaniu sądów o sobie (np. poprzez działania naprawcze) do charakterystycznych dla siebie działań. Dzieje się tak na przykład w wypadku podejmowania trudnej decyzji. Zakłada się, że kiedy dochodzi do takiej sytuacji, ludzie doświadczają ogólnego wyobrażenia własnej osoby i dlatego są przede wszystkim motywowani do zaafirmowania globalnej integralności „ja”, aby wzmocnić pozytywną samowiedzę. Z tego właśnie powodu mogą skutecznie redukować powstałe zagrożenie ego poprzez afirmację „równie ważnego, innego aspektu pojęcia „ja”, nie rozwiązując problemu wywołanego owym zagrożeniem (to jest rozbieżnością poznawczą)”[17].
Ponieważ badania własne dotyczyć będą ludzi młodych warto podkreślić, że koncepcja siebie u młodzieży podlega ciągłemu procesowi rozwoju i integracji, przez co jest mniej stała i bardziej złożona (zróżnicowana) niż u dorosłych, którzy osiągnęli już względną stałość i jedność „ja”. Wraz z wiekiem zmniejsza się stopień zróżnicowania i wielości „ja”[18].
[1] J. Reykowski, Z zagadnień psychologii motywacji, Wyd. WSiP, Warszawa 1976, s. 49.
[2] A. Jakubik, Zaburzenia osobowości, Wyd. PZWL, Warszawa 1999, s. 275.
[3] B. Wojciszke, Człowiek wśród ludzi. Zarys psychologii społecznej, Wyd. Scholar, Warszawa 2006, s. 137.
[4] J. Czarnota-Bojarska, Zmienność ‘ja” i efektywność funkcjonowania społecznego, „Przegląd Psychologiczny” 2002, nr 45, s. 247-264.
[5] B. Wojciszke, Człowiek…, poz. cyt., s. 140..
[6] J. Reykowski, Osobowość jako centralny system regulacji i integracji czynności, [w:] T. Tomaszewski (red.), Psychologia ogólna, T. 2, Wyd. PWN, Warszawa 1995, s. 791.
[7] M. Kofta, D. Doliński, Poznawcze podejście do osobowości, [w:] J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki, Wyd. GWP, Gdańsk 2000, s. 23.
[8] Tamże, s. 25.
[9] Tamże, s. 26.
[10] B. Wojciszke, Człowiek…, poz. cyt., s. 148.
[11] J. Kozielecki, Psychologiczna teoria samowiedzy, Wyd. PWN, Warszawa 1986, s. 65.
[12] J. Kozielecki, Psychologiczna…, poz. cyt., s. 97.
[13] E. Aronson, R.M. Akert, T.D. Wilson, Psychologia społeczna – serce i umysł, Wyd. Zysk i S-ka, Poznań 1997, s. 230.
[14]Z. Zaborowski, Współczesne procesy psychologii społecznej i psychologii osobowości, Wyd. „Profil”, Warszawa 1994, s. 151.
[15] Tamże, s. 153.
[16] Tamże, s. 154.
[17] A. Tesser, R.B. Felson, J.M. Suls, Ja i tożsamość, Wyd. GWP, Gdańsk 2004, s. 107.
[18] W. Talik, W. Bąk, Struktura systemu Ja a wewnętrzna aktywność dialogowa, [w:] P.K. Oleś, M. Puchalska-Wasyl (red.), Dialog…, poz. cyt., s. 254.
Krystian W.