- Srugi po „Bogurodzicy” najbardziej znany zabytek literatury staropolskiej.
- Wierszowany dialog, należący do utworów moralizatorskich, pouczających (autor określił dzieło mianem egzemplum, czyli przykładu), związanych z zagadnieniem stosunku człowieka do śmierci.
- Najobszerniejszy utwór średniowieczny w języku polskim, poemat o charakterze satyrycznym.
- Liczy 498 wersów. Przypuszcza się, że oryginalny cały tekst liczył 658 wersów (czyli 160 wersów zaginęło).
- Tematem jest śmierć człowieka, nagroda i kara po śmierci.
- Napisana w wieku XV, prawdopodobnie w oparciu o jakiś pierwowzór łaciński, zachowała się w nieukończonej kopii z końca stulecia. Koniec odtworzono z przekładów ruskich.
- Najstarszy odpis utworu pochodzi z 1463 roku. W kodeksie, do którego duchowny wpisał wiersz jest pozostawiona pusta kartka na fragmentt końcowy.
- Obok motywów tradycyjnych, jak naturalistyczny opis Śmierci, jej opowieść o własnych narodzinach i potędze oraz wskazówki moralne w duchu ascetycznym, wprowadził również nieznany autor utworu elementy satyryczne, kiedy Śmierć zaczyna opisywać postępowanie ludzi, obyczaje duchowieństwa czy niesprawiedliwe wyroki sędziów.
- Wiersz jest typowy dla średniowiecza (zdaniowo-rymowy), w każdym wersie zamyka się jedno zdanie lub jednorodny człon zdaniowy (brak przerzutni). Wiersz rymowany, asylabiczny (o różnej liczbie sylab w wersie), wykonywany przy akompaniamencie jakiegoś instrumentu.
- Autor obrał formę dialogu z wkomponowaną inwokacją i wezwaniem odbiorców do uwagi oraz z narracyjnie podaną scenerią spotkania obu postaci w opuszczonym kościele. Kolejne kwestie oddziela łaciński nagłówek.
- Ciekawy tajemnic śmierci mistrz Polikarp inspiruje tyrady przerażającej rozmówczyni. Śmierć wykreowana jest tu z brutalnym realizmem w postaci rozkładającego się niewieściego trupa. Ma władzę absolutną nad życiem. Przekrój jej ofiar to obraz całej społeczności średniowiecznej, wszystkich stanów, godności i zawodów. Wyliczenie ma najczęściej charakter przeciwieństw („stary – młody”, „duchowny – świecki”), bądź wspólnych odniesień („doktorzy, mistrze… „, „króle, cesarze… „) i przekonuje, że jeden kres pisany jest każdemu. Nie tylko bowiem ludzie umierają. W ustawicznym pląsie, najczęściej z kosą, którą „siecze”, „podgala”, „zgadza” Śmierć „morzy”: ludzi, zwierzęta i rośliny, przy czym określonym grzesznikom cios jej wymierza wstępną karę.
- Anonimowy autor jest pisarzem utalentowanym, styl jego odznacza się swoistym humorem („zalotnikom chce „trafić [trefnić] włosy”, wszyscy muszą: „być” lub „usiąść w szkole”, „poznać kosę”, pod nią „skakać”, pić „jadu garnek”, „wezdrzyć nogę” czy „zmienić głosy”). Znakomicie ukazana jest skala nastrojów rozmówców od przerażenia Mistrza przez ironię, drwinę, gniew, triumf i dobroduszną żartobliwość Śmierci.
- „Rozmowa” stała się prototypem dialogu publicystycznego, tryumfalną zaś tyradę Śmierci powielali autorzy dramatu staropolskiego, zwłaszcza religijnego – misterium.
- Realizm obserwacji, plastyczność obrazów, humor i „giętki” język nadają utworowi rangę artystyczną.
- „Rozmowa” ukazała się drukiem w 1886 roku w Berlinie.
- Pełną drukowaną wersję utworu odnalazł znawca literatury średniowiecznej, profesor Wiesław Wydra z UAM w Poznaniu.
Dialog Mistrza Polikarpa ze Śmiercią (fr.)
De Morte. Prologus
Gospodzinie wszechmogący,
Nade wszytko stworzenie więcszy,
Pomoży mi to działo słożyć,
Bych je mogł pilnie wyłożyć
Ku twej fały rozmnożeniu,
Ku ludzkiemu polepszeniu!
Wszytcy ludzie, posłuchajcie,
Okrutność śmirci poznajcie! –
Wy, co jej nizacz nie macie,
Przy skonaniu ją poznacie.
Bądź to stary albo młody,
Żadny nie ujdzie śmiertelnej szkody;
Kogo koli śmierć udusi,
Każdy w jej szkole być musi;
Dziwno się swym żakom stawi,
Każdego żywota zbawi.
Przykład o tem chcę powiedzieć,
Słuchaj tego, kto chce wiedzieć!
[…]