Rys historyczny dotyczący opieki przedszkolnej

Przedszkole (infant school, ecole maternelle, Kindergarten, dietskij sad) jest samodzielną instytucją opiekuńczo-wychowawczą dla dzieci w wieku od trzech lat do rozpoczęcia obowiązku szkolnego, wspierającą wychowanie rodzinne. Termin „przedszkole” pojawił się w Polsce na tzw. Sejmie Nauczycielskim w 1919 roku, gdzie znalazł się w projekcie zasad prowadzenia placówek wychowawczych dla dzieci 4-6-letnich. Oficjalnie termin ten, oznaczający placówki wychowania dzieci w wieku przedszkolnym, wprowadzono w Ustawie o ustroju szkolnictwa z 11 marca 1932 roku.

Uczęszczanie dzieci do przedszkola jest dobrowolne i w zasadzie wymaga wnoszenia przez rodziców opłat miesięcznych. Pewne różnice w zakresie podstaw organizacyjnych, prawnych i finansowych placówek przedszkolnych zależą od tego, czy są one prowadzone przez państwo, czy przez organizacje samorządową bądź prywatną, ewentualnie kościelną. Niezależnie od tych różnic zadaniem każdego przedszkola jest zapewnić dzieciom opiekę oraz wielostronny rozwój psychofizyczny i społeczny, a tym samym przysposobić je do pokonania progu szkolnego. Tak więc przedszkole stanowi pierwszy szczebel w jednolitym systemie szkolnym.[1]

Prototypem przedszkoli były ochronki. Pod wpływem szybkiego rozwoju przemysłu i związanego z tym zapotrzebowania na pracę kobiet pojawił się w wieku XIX problem opieki nad dziećmi matek podejmujących pracę zawodową. Na to niebezpieczne dla ówczesnego życia zjawisko zareagowali utopiści, filantropiści i działacze społeczni. I tak pierwsze przedszkole powstało w Anglii w 1816 roku, z inicjatywy słynnego utopisty R. Owena. Z podobną inicjatywą wystąpił w 1820 roku S. Wilderspin, kierownik jednego z przedszkoli oraz założyciel w 1824 roku Towarzystwa Szkółek Dziecięcych w Anglii. Powstające w następnych latach w tym kraju, szybciej niż inne kraje rozwijającym swój przemysł, „szkółki dla małych dzieci” (infant schools) miały dawać swoim wychowankom minimum wiedzy na całe życie. Stąd ich program obejmował naukę  czytania,  pisania,  rachunków, elementów geografii, przyrody i katechizmu.[2]

We Francji pierwsze ochrony powstały w związku z oświatowo-społeczną działalnością pastora ewangelickiego J. F. Oberlina. Tworzone przez niego ochronki zapewniały dzieciom opiekę oraz przygotowywały je do szkoły elementarnej, głównie poprzez rozwijanie mowy, budzenie zamiłowania do pracy, do porządku i do sumiennego wykonywania obowiązków. Za przykładem Oberlina założono w 1827 roku pierwsze ochronki w Paryżu. Były to nie tyle zakłady wychowawcze, co „przechowalnie” zaniedbanych społecznie dzieci, zwane salles d’asile. Każda z nich, skupiając do 300 dzieci, stwarzała znikome szanse dla pracy wychowawczej. Pracą tą zajmowały się zakonnice, nastawione głównie na wdrażanie dzieci do praktyk religijnych.  Zgodnie z projektem H. Carnota, w 1881 roku salles d’ asile otrzymały zapewne zapożyczoną od J. A. Komeńskiego nazwę „szkół macierzyńskich” (ecoles maternelles).

 W „szkołach” tych, przypominających już do pewnego stopnia dom rodzinny, zapewniano dzieciom opiekę i wychowanie obejmujące rozwój fizyczny, moralny i intelektualny.    Z tych samych dążeń do otaczania dzieci w wieku przedszkolnym opieką, której nie mogły im dać pracujące matki, powstały pierwsze ochronki w Niemczech: w Westfalii, Nadrenii, Hessen i w Berlinie, przy czym pierwszą z nich powołano do życia          w Berlinie w 1830 roku. Organizację pracy wychowawczej wzorowano tu na angielskich „szkółkach” S. Wilderspina. Ich zasadniczy rozwój przypadł na lata działalności F. W. Frobla i jego „ogródków dziecięcych”[3]

Na uwagę w tym historycznym rysie zasługuje rozwój wychowania przedszkolnego w pierwszej połowie XIX wieku w Czechach. Wiąże się z wydobyciem z zapomnienia działalności J.A. Komeńskiego, twórcy pierwszego dzieła z zakresu pedagogiki przedszkolnej  pt. Informatorium scholae maternae,  wydaneg0  w  Lesznie  w  1633  roku.  W dziele tym zwrócił on uwagę na fakt, iż proces wychowania człowieka zaczyna się zaraz po jego urodzeniu, a nie dopiero wtedy, gdy zaczyna chodzić do szkoły. Jest to proces wielostronny, obejmujący wychowanie fizyczne, moralne i umysłowe. W Czechach pierwsze ochronki zaczęły powstawać w 1832 roku. Ich celem było wychowanie posłusznych, pracowitych i dobrze fizycznie rozwiniętych robotników. Cele te ulegały zmianom pod wpływem szczególnie dla edukacji przedszkolnej zasłużonego działacza oświatowego J.V. Svobody. Opracował on oryginalną i postępową metodę wychowania przedszkolnego, opartą na dydaktycznych zasadach pedagogiki J. A. Komeńskiego.

Wychowanie przedszkolne uważał za podstawę dalszego rozwoju dziecka i jego sukcesów życiowych. Domagał się oparcia pracy z małym dzieckiem na zabawie i na rezygnacji z werbalnego pouczania oraz formalnej dyscypliny. Wyraz swym poglądom dał w wydanym w 1839 roku podręczniku pt. Szkółka, czyli początkowe, praktyczne, wszechstronne wychowanie małych dzieci w celu rozwoju ich umysłów, uszlachetniania serc, nauczenia czytania, rachunków i rysowania.

W Polsce pierwszą ochronkę powołano do życia w Warszawie, w 1837 roku, staraniem warszawskiego kupca i filantropa T. Janikowskiego. Wkrótce powstała druga, im. dr Malcza, następna zaś— dla sierot — im. S. Jachowicza. Nad pracą pedagogiczną ochron czuwał zaprzyjaźniony z poetą S. Jachowiczem pedagog T. Nowosielski. Materialnego wsparcia udzielał mu Wydział Ochron zorganizowany w 1838 roku przy Warszawskim Towarzystwie Dobroczynności. Znano wówczas w Polsce działalność Owena, założenia działalności szkółek dziecięcych Wilderspina, poglądy na wychowanie małego dziecka Svobody, jak również koncepcje pedagogiczne F. W. Froebla.

Nowosielski zapoznał się z działalnością zakładów wychowawczych dla małych dzieci w różnych krajach. W Dreźnie zatknął się z Froeblem i był słuchaczem na jego wykładach, w Pradze nawiązał kontakt ze Svobodą. Dłuższy pobyt w jego praskiej ochronce wpłynął na zaadaptowanie zaobserwowanych tam form pracy do warunków polskich.[4]

Pionierską rolę w organizowaniu ochron wiejskich odegrał A. Cieszkowski, filozof i działacz społeczno-polityczny. W roku 1842 opublikował on broszurę pt. Ochrony wiejskie. Zwrócił w niej uwagę na złe warunki, w jakich chowają się dzieci na wsi, jak również na pożytki płynące z rozwoju ochron wiejskich oraz wychowawczej opieki nad dziećmi wiejskimi.

[1] W. Bobrowska, Nowak, Zarys dziejów wychowania przedszkolnego, Warszawa 1978, s. 153.

[2] W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny., PWN, Warszawa 1996, s. 349.

[3] Ł. Kurdybacha (red.), Historia wychowania, t. II, War­szawa 1967, s. 178.

[4] W. Bobrowska – Nowak, Zarys dziejów wychowania przedszkolnego, Warszawa 1978, s. 166.

Milena W.