Powieść Stefana Żeromskiego ukazała się w 1897 roku.
Akcja rozgrywa się w Klerykowie (Kielcach), w zaborze rosyjskim, w latach 70. i 80. XIX stulecia (1871-18810, w okresie nasilonych działań rusyfikacyjnych i represji za nieprzestrzeganie nakazów. Czas fabularny sięga okresu powstania styczniowego (1863).
Powieść obrazuje dzieciństwo i lata dojrzewania Marcina Borowicza, ucznia rosyjskiego gimnazjum męskiego. Marcin w pewnym okresie ulega wpływom rosyjskich nauczycieli, choć nie zupełnie tego świadomy. Dzieje się tak, aż do chwili przybycia do szkoły nowego ucznia, Bernarda Zygiera, wydalonego ze szkół warszawskich za patriotyczną działalność konspiracyjną. Postawa Zygiera budzi Marcina i innych chłopców z letargu, chłopcy uświadamiają sobie kim są, odżywają w nich uczucia patriotyczne. Ważną postacią w życiu Marcina staje się też Andrzej Radek, syn chłopa, który z poświęceniem zdobywa wiedzę.
Wątek Marina Borowicza, jak i Andrzeja Radka przedstawione zostały na tle ówczesnej rzeczywistości historycznej, politycznej, społecznej, obyczajowe, w kontekście losów młodzieży polskiej w zaborze rosyjskim. Jest to powieść realistyczna, porusza tematy codziennego życia, przyjaźni,młodzieńczej miłości, problemach dorastającej młodzieży.
W powieści występują wątki autobiograficzne, np. losy Marcina Borowicza zawierają wiele elementów z życia samego pisarza (nauka w wiejskiej szkole, pobyt na stancji, sylwetki nauczycieli i kolegów, pochodzenie społeczne bohatera, stosunek do matki, jej choroba i śmierć).
Kompozycja powieści jest fragmentaryczna. Żeromski przedstawia najważniejsze wydarzenia z życia bohatera. Zdecydowanie najwięcej z nich wiążę się z pobytem Marcina w klerykowskim gimnazjum. Poszczególne wątki ułożone zostały tak, że stanowią wpbec siebie kontrapunkty, są kontrastowe, np:
- wątek księdza Wargulskiego – wątek Sztettera,
- wątek Marcina – wątek Andrzeja Radka,
- wątek nauczyciela Wiechowskiego – wątek „Kawki”, nauczyciela dworskiego, który uczył Andrzeja Radka.
Żeromski określił swą powieść jako współczesną (współczesną ludziom żyjącym w czasach stworzenia utworu), ze względu na tematykę można ją określić jako powieść społeczno-obyczajową z elementami autobiograficznymi pisarza (część faktów w niej przedstawionych to wynik wyobraźni pisarza).