Wiek XVII to trudny okres dla Rzeczypospolitej. Prowadzone z sąsiednimi mocarstwami wojny niszczą doszczętnie kraj i powodują, że ludność nie czuje się bezpieczna w granicach swego państwa. Upadają miasta, pogłębia się trudna sytuacja chłopów. Fala kontrreformacji przynosi wzrost nietolerancji religijnej. Nadużycia przez szlachtę „złotej wolności” prowadzą ku zrywaniu sejmów, ogólnemu bałaganowi wewnętrznemu i anarchii. Rodzą się rządy oligarchii magnackiej; osłabia władza królewska, upada oświata. Cechy przypisywane dotychczas Sarmatom – patriotyzm, honor, rycerskość, religijność odchodzą powoli w zapomnienie. Na ich miejsce zjawia się prywata, przekupstwo, gnuśność i zacofanie.
Świadomość twórców literatury ciężkiej sytuacji kraju i narodu powoduje, że decydują się wystąpić w roli nauczycieli i wskrzesicieli prawdziwego porządku. Na kartach swych utworów krytykują, ganią, ironizują i moralizują. Proponują rozwiązania społeczne i polityczne. Dążą do stania się motorem działań społeczeństwa w kierunku reformatorskim. Pod wpływem prądów oświeceniowych tworzy m.in. Ignacy Krasicki. Do krytyki wad wykorzystuje głównie satyrę i ironię. Jego „Monachomachia” ośmiesza i potępia próżniacze życie, obżarstwo, pijaństwo i głupotę kleru. „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki” w złym świetle ukazują typowy, zacofany dom szlachecki i jego mieszkańców (ojciec, matka Doświadczyńskiego). Dają obraz przekupnego sądownictwa w Polsce oraz hulaszczego i rozpustnego życia młodzieży szlacheckiej (jej przedstawicielem jest Mikołaj).
Kolejny utwór pt. „Żona modna” drwi z naśladownictwa cudzoziemskiej mody i obyczajów, natomiast satyra pt. „Pijaństwo” to krytyka zgubnego nałogu rozpowszechnionego wśród szlachty. Również przeciw szlachcie występuje poeta pisząc „Do króla”. Zarzuca jej ciemnotę poglądów, gadulstwo, bezmyślność i wieczną skłonność do wytykania cudzych wad.
Troskę o upadek wartości moralnych w ówczesnym społeczeństwie, szczególnie wśród młodzieży, wyraża Ignacy Krasicki utworem pt. „Świat zepsuty”. Mówi o rozpuście, bezpobożności, zuchwałości, hołdowaniu pozornej ogładzie i elegancji w obliczu gwałcenia podstawowych wartości jak cnota, prawda, prawość. Zwraca uwagę na brak patriotyzmu, niezgodę między braćmi, przyjaciółmi, dziećmi i rodzicami. Jednocześnie mówi o potrzebie wskrzeszenia wartości, którym hołdowali przodkowie jego pokolenia – ojcowie i pradziadowie. Chce widzieć wśród ludzi prawość, pobożność, cnotę i prawdę. Również jego bajki odzwierciedlają smutne prawdy epoki. „Jagnię i wilcy” mówi o prawie siły, według którego silny zawsze pokona słabszego. Bajka pt. „Malarze” dotyczy tematu opłacalności obłudy i pochlebstwa, a nie prawdy i szczerości.
Wszystkie te utwory mają za zadanie uświadomić społeczeństwu jego wady i złe kierunki działań i popchnąć do szukania drogi poprawy tej ciężkiej sytuacji. Podobną tematykę porusza inny twórca epoki Oświecenia – Julian Ursyn Niemcewicz. Jego dzieło pt. „Powrót posła” to rozważania nad kondycją Rzeczypospolitej. Jest to utwór patriotyczny. Bohaterowie i postawy patriotyczne są przedstawione w pozytywnym świetle a osoby konserwatywne –ośmieszane i nacechowane negatywnie. Pojawiają się w nim rozważania nad ważnymi dla państwa kwestiami, jak: liberum veto, sukcesja tronu, układ między stanami szlacheckim i chłopskim, i inne.
Wkład w walkę o wychowanie oświeconego człowieka ma także Adam Naruszewicz, który dydaktycznym utworem „Chudy literat” ośmiesza zacofanie szlachty, jej ciemnotę i ciasne horyzonty myślowe.
I wreszcie szczególnie silny głos o naprawę dotychczasowego ustroju kraju i postawy społeczeństwa podnoszą w dobie oświecenia twórcy publicystyki. Należy tu wymienić takie osobistości jak Stanisław Staszic, Hugo Kołłątaj, Stanisław Leszczyński i Stanisław Konarski.
Stanisław Staszic w „Przestrogach dla Polski” zawiera apel o skuteczność działań sejmowych i wykorzystanie możliwości uratowania ojczyzny, zaś w „Uwagach nad życiem Jana Zamoyskiego” dotyka spraw oświaty, prawodawstwa, wolnej elekcji i ustroju. „Głos wolny wolność ubezpieczający” Stanisława Leszczyńskiego to zbiór ważnych postulatów politycznych, takich jak: ograniczenie liberum veto, elekcje króla przez sejm spośród kandydatów wybranych na sejmikach, zakaz powoływania na tron cudzoziemca czy zniesienia prawa przywiązania chłopa do ziemi.
Również za zniesieniem liberum veto opowiada się Stanisław Konarski w dziele pt. „O skutecznym rad sposobie”. Konarski pisze też utwór, który nie dotyczy polityki. Jest to dziełko „O poprawie wad wymowy” zawierające krytykę zachwaszczonej makaronizmami i wybujałej polszczyzny barokowej. Jako najpiękniejsze zalety stylu podane są: jasność, prostota i czystość języka.
Jak można wywnioskować z wyżej omówionych utworów, twórcy literatury doby oświecenia dogłębnie uświadamiali sobie kryzys, w jakim znalazło się ówcześnie państwo i społeczeństwo. Postanowili walczyć o szerzenie postępu i wychowanie społeczeństwa. Uwierzyli, że ich dzieła mogą wychowywać oraz być motorem zmian i reform. Realizując dewizę „uczyć bawiąc”, krytykowali wady społeczeństwa, ośmieszali je, mając jednocześnie nadzieję, że w ten sposób doprowadzą do poprawy trudnej sytuacji państwa i narodu.
[MP]