Próby typologizacji rytuałów mają na celu wydzielenie określonej klasy zjawisk, które nie pretendują do rozłączności i ekskluzywności. Istota rytuałów- społecznych technik (działań) symbolicznych, polega na podkreślaniu w potoku codzienności nieciągłości zdarzeń i doświadczeń oraz na zaakcentowaniu znaczących okresów tych zdarzeń i ich wzajemnych oddziaływań[1].
Badacze wskazują na różne podziały, z których warto niektóre przytoczyć. H. Mielicka, w której centrum zainteresowań znalazła się kultura świąteczna, rytuały dzieli ze względu na formę, funkcje i cel[2].
Ze względu na sposób transmisji kultury – M. Mead wyróżnia rytuały postfiguratywne (przekazywanych w sposób niezmieniony od pokolenia „dziadków”, poprzez „rodziców” do „dzieci”, np. tradycja wieczerzy wigilijnej), kofiguratywne ( w wypadku których widoczne jest wzajemne uczenie się „rodziców” i „dzieci”, np. liczba i rodzaj potraw wigilijnych, prezenty mikołajkowe, oprawa studniówek) oraz prefiguratywne (w wypadku których „dzieci” uczą rodziców, np. walentynki)[3].
Wg M. Buchowskiego rytuały obok ceremonii są podklasą obrzędów ( „czynności, które są jednocześnie konwencjonalne( arbitralne) i przepisane, komunikują pewne stany rzeczy za pomocą różnych środków ekspresji i że wyrażają określone stany emocjonalne”[4].
Arnold van Gennep wyróżnia tak zwane rytuały przejścia i wskazuje, że człowiek w każdej istotnej dla niego sytuacji związanej ze zmianą statusu społecznego lub rodzinnego, z przejściem z jednej społeczności do drugiej musi poddać się obrzędom przejścia. Rytuały te dotyczą wszystkich dziedzin życia i stanowią formę akceptacji zmian owej pozycji. Jest ich wiele i są różnorodne, ale układają się w jeden, w zasadzie niezmienny schemat: rytuałów wyłączenia jednostki z jej dotychczasowego statusu, rytuałów okresu przejściowego, gdy jest ona czasowo pozbawiona pierwotnego statusu, i rytuałów włączenia, to znaczy uzyskania przez nią statusu nowego[5].
Większość badaczy wyróżnia wśród rytuałów różne ich typy i rodzaje, najczęściej jest to podział na rytuały świeckie, religijne i mieszane. Kształtują się one często niezależnie od siebie w różnych dziedzinach i sybsystemach społeczeństwa, dlatego nie jest łatwo znaleźć adekwatne i rozłączne kryteria podziału na różne typy czy rodzaje.
Wszystkie rytuały można podzielić na cztery typy:
- rytuały religijne;
- rytuały estetyczne;
- rytuały cywilne (państwowe, narodowe, społeczno-zawodowe, regionalne, lokalne);
- rytuały cyklów i kryzysów życiowych;
Rytuały religijne wiążą się z sakralnym wymiarem ludzkiego doświadczenia, urzeczywistniają się w dziedzinie życia religijnego (rytualizm) oraz są wytwarzane, wspierane i rozwijane przez struktury religijne, a także – w zależności od kontekstu społeczeństwa – przez struktury cywilne. Wszystkie rytuały religijne można podzielić na kilka grup, przy czym trudno jest znaleźć jednolite kryteria tego podziału.
Jedną z tych grup stanowią rytuały roku kościelnego, zwane inaczej „dorocznymi”. Występują one bądź w rytmie dorocznym, bądź tylko sporadycznie ze względu na jakąś sytuację. Z uwagi na miejsce, gdzie się odbywają, można je podzielić na trzy podgrupy: kościelne, lokalne i rodzinne[6].
Pierwsze z nich mają miejsce w kościele i wiążą się najczęściej z różnymi świętami, jak Adwent, Boże Narodzenie, Wielki Post, Wielkanoc, Boże Ciało, odpust parafialny, Wszystkich Świętych i Dzień Zaduszny, Matki Boskiej Gromnicznej itd.
Drugie wiążą się ze społecznościami lokalnymi i zalicza się do nich między innymi kolędę z gwiazdą, sypanie owsa, polewanie wodą, święcenie pól. Jeszcze inne mają miejsce w domu rodzinnym, jak dzielenie się opłatkiem, ubieranie choinki i śpiewanie kolęd, dzielenie się jajkiem itp. Wiele z wymienionych rytuałów posiada własną liturgię, a także zachowaną pewną „oprawę” kulturową.
Następna grupa rytuałów związana jest z przyjmowaniem sakramentów świętych. W jej obszarze wyróżnia się dwie podgrupy: rytuały kościelne i religijno-kulturowe.
Rytuały kościelne opierają się na przepisach kościelno-liturgicznych, np. chrzest, eucharystia, ślub kościelny, pogrzeb kościelny, natomiast podstawą rytuałów religijno kulturowych są z kolei zwyczaje regionalne i lokalne takie jak, chrzciny, małe wesele, duże wesele, stypa itp. Świadomy związek tych rytuałów z przyjmowaniem sakramentów świętych ma znaczenie dla życia religijnego.
Kolejną grupą rytuałów są sakramentalia. Wiążą one w różny sposób życie religijne z życiem codziennym ludzi wierzących, wzmacniają wiarę jednostki, która cale swoje życie przyporządkowuje Bogu i oczekuje opieki Bożej, intensyfikują więź religijną w rodzinie i w różnych strukturach religijnych. Przykładem może być rytuał święcenia domu, pojazdów, plecaków szkolnych czy przedmiotów kultu religijnego[7].
Innym typem czynności rytualnych są rytuały estetyczne. Są one związane z doświadczeniem estetycznym, z dziedziną życia estetycznego i z instytucjami kulturalnymi. Jest ich bardzo dużo, bowiem występują w wielu zakresach kultury.
Na pierwszym miejscu należy wymienić rytuały w sztuce teatralnej, chociaż nie występują one we wszystkich spektaklach. Najbardziej zbliżają się do rytuału te, które korzystają z mitów i symboli. Wprowadzają one pewien rodzaj widowiska z udziałem zaangażowanej grupy artystów, z drugiej zaś mają znaczny wpływ na różne grupy społeczne. W sztuce teatralnej wyzwala się wzajemny, emocjonalny stosunek między aktorami a publicznością. Sztuka teatralna może wówczas prowadzić do współpracy między artystami a odbiorcami, co oznacza, że jest ona społecznie wytwarzana i konsumowana[8].
W malarstwie – artysta może także wprowadzić pewne symbole, poprzez które przyczynia się do ukazania symbolicznej świadomości oraz ukrytych wartości w społeczeństwie. Niekiedy malarstwo spełnia szerszą rolę i dotyczy to na przykład obrazów religijnych, które są nie tylko przedmiotem kontemplacji. Obrazy takie stają się okazją do rozwijania innych rytuałów, jak zapalenie świec czy modlitwa. Służą w takim przypadku do nawiązania kontaktu z sacrum, a może też więzi religijnej między ludźmi wierzącymi. Niewierzący, którzy oglądają obrazy religijne doświadczają jedynie przeżyć estetycznych.
Muzyka i taniec – to także rytuały estetyczne, które dostarczają uczestnikom emocjonalnych i estetycznych przeżyć o różnym charakterze, co wiąże się z rodzajem imprezy.
Innych rytuałów estetycznych dostarczają boisko sportowe, kino, telewizja. Niektórzy antropologowie w koncertach, na przykład rockowych – dostrzegają elementy rytualności, zarówno od strony widza jak i artystów (celebransów). Biorący udział w koncercie śpiewają słowa piosenki, powtarzają poddawane przez lidera zespołu okrzyki, lub też nucą jakiś element utworu – wszystko w zależności od sytuacji. Wielu artystów podczas koncertów manifestuje swoje tłumione wcześniej emocje.
Kolejną grupę rytuałów tworzą rytuały cywilne. Jest to umowna nazwa ze względu na znaczny ich zakres i trudności z wspólnym ich nazewnictwem.
Badacze zaliczaj do nich:
- rytuały polityczne;
- narodowe;
- społeczno-zawodowe;
- regionalne;
- lokalne;
We wszystkich z nich akcentuje się przede wszystkim „świecki” wymiar ludzkiego doświadczenia oraz odpowiadające mu dziedziny i instytucje.
Rytuały polityczne (omówione szerzej we wcześniejszym podrozdziale) są uzależnione od panującego systemu politycznego i kontekstu społeczeństwa. Zaliczamy do nich rytuały typu – obchody 1Maja, które nie tylko legitymizują polityczne status quo, ale pokazują również przywiązanie społeczeństwa do pewnych wartości specyfikujących dany ustrój polityczny[9].
Podobny charakter mają rytuały narodowe związane na przykład z 3 Maja czy 11 Listopada[10]. Wskazują na ważne wartości narodowe, takie jak patriotyzm, lojalność, sprawiedliwość czy prawa człowieka. Skłaniają również cały naród do poszanowania tych wartości.
Rytuały polityczne i narodowe znajdują współcześnie wsparcie w mediach (prasa, radio, telewizja). Uczestnictwo w rytuałach poprzez media nie jest jednak autentyczne, choć przyczynia się do wzrostu świadomości politycznej i narodowej oraz do pogłębienia więzi z wartościami podstawowymi dla danego społeczeństwa.
Pewną rolę polityczno-narodową przypisuje się również rytuałowi sportowemu, choć rozgrywki sportowe są rzeczą raczej niekojarzącą się z rytuałami. Jak zauważają socjolodzy podczas meczów miliony osób zasiada przed swoim „domowym ołtarzem”. Na zasadzie analogii – w jeszcze żywszy sposób celebruje się ten rytuał na stadionach, w halach sportowych, gdzie w zależności od sytuacji na boisku wznoszone są ustalone okrzyki. Bardzo dobrze widać rytualizm sportu od strony zawodników i trenerów, ich zachowań przed ważnymi turniejami czy podczas organizacji przygotowań do zawodów.
Drużyny sportowe stanowią reprezentację narodu, znajdują kibiców w całym narodzie, posługują się symbolami narodowymi (flaga, hymn) itp. Sport przyczynia się do intensyfikacji uczuć narodowych, pogłębienia świadomości narodowej, wzrostu identyfikacji narodowej.
Istnieją także rytuały pewnych grup czy kategorii społeczno-zawodowych, środowisk, regionów i społeczności lokalnych. Jako przykład może posłużyć górnicza Barbórka, rytuały wojskowe, rolnicze dożynki, uroczyste rozpoczęcia i zakończenia roku szkolnego organizowane w różnego typu szkołach.
Rytuały te nie ograniczają się do dostarczenia rozrywki, ale stanowią środek dla zbiorowej ekspresji uczuć, pogłębienia więzi społecznej, potwierdzenia wartości grupowych, co jest szczególnie ważne, ponieważ wyraża i potwierdza przywiązanie ludzi do wartości.
W codziennym życiu zawodowym spotykamy się również z rytuałami w świecie biznesu. Wśród nich warto wymienić rytuał kupowania, gdzie klientom nie chodzi bynajmniej o zaspokajanie autentycznych potrzeb. Potrzeba rytuału, jaka istnieje w każdej kulturze, zostaje spełniona w tym przypadku podczas niedzielnych zakupów, a nie – jak to bywało dotychczas – w świątyniach. Dlatego też centra handlowe często porównuje się do katedr, a sam proces kupowania zostaje poddany sakralizacji.
Do tej kategorii zaliczyć także należy rytuał negocjacji, którego częściami składowymi jest rytuał prezentacji, imponowania, badania sytuacji protokołów i podpisywania umowy[11]. Wielu badaczy wymienia także rytuały więzi i lojalności oraz hierarchizacyjne, rytuały w firmie[12].
Kolejną grupę rytuałów stanowią rytuały cyklów i kryzysów życia, zwane inaczej rytuałami rodzinnymi. Dotyczą one symbolicznego wymiaru ludzkich doświadczeń i wiążą się z dziedziną życia indywidualnego i rodzinnego oraz z instytucją rodziny. Ich zasięg jest dość szeroki.
Wśród nich można wyróżnić rytuały związane z kryzysami życiowymi i ich przezwyciężeniem (choroba – zdrowie), z wprowadzeniem w rolę mężczyzny i kobiety (inicjacja seks-ról), z biografią jednostki (urodziny, imieniny).
Wszystkie one pozostają w ścisłym związku z procesami biologicznymi – wzrostem i umieraniem ciała ludzkiego. Stanowią one zarazem ważne kryterium odnoszenia się szerszego i węższego otoczenia do życia jednostki ludzkiej. Narodziny, inicjacja, zmiana stanu, choroba i śmierć stanowią ważne procesy biologiczne i społeczne, jakie występują w tych sytuacjach. Otoczenie może pomóc jednostce ludzkiej w sposobach przeżywania ich, w akceptowaniu „całego” człowieka, w dowartościowaniu wszystkich elementów natury ludzkiej.
Rytuały cyklów i kryzysów życia opierają się na zasadzie, że te zdarzenia rytualne mogą przynieść ulgę, być pomocne. Być może tym się tłumaczy fakt, że są one powszechnie spełniane, niezależnie od przynależności klasowej czy religijnej. Wiele z wymienionych rytuałów posiada bogatą oprawę folklorystyczną, która przedstawia się rozmaicie w różnych regionach. Po części zależna ona jest od zamożności ludzi.
Warto również wspomnieć o rytuałach cielesnych, ciało i wszystko co z nim związane – ruch, krzyk, wygląd skóry, może służyć do wykonywania danego obrzędu. Są jednak rytuały, w których ciało nie jest tylko pośrednikiem między źródłem a celem, ale też celem samym w sobie. Jednym z takich rytuałów jest zmiana wyglądu ciała, poprzez modyfikowanie jego samego – chodzi tu o tatuaże oraz makijaże.
Innym, bardzo oczywistym, rytuałem cielesnym jest sposób ubierania się. Jego rytualizacja przejawia się przede wszystkim w okazjonalności, ale też relacjach z wykonywaną funkcją (inaczej ubierają się księża, lekarze, wojskowi). Ubiór jest w tym przypadku środkiem rytualnego podkreślenia profesji. Dawniej strój służył też do manifestowania przynależności klasowej – arystokracja, burżuazja, lud. Obecnie różnice te się zatarły, więc jedynie pewne święta czy inne ważne sytuacje wymagają rytualnego ubrania.
Charakterystyczne jest, że społeczeństwa, w których płeć społeczna, odgrywa znaczną rolę, znacznie bardziej podkreślają także rytualnie różnice płci poprzez ubiór.
W codziennym życiu można doszukiwać się rytuałów nie tylko w ściśle określonych czynnościach powtarzanych w danych odstępach czasu, ale też – a może przede wszystkim – w kontaktach międzyludzkich. Takie rytuały nazywane są codziennymi.
Różne kultury wykształciły sobie pewne pożądane zachowania, na przykład uprzejmość w stosunku do swoich bliskich. Choć wyrażana w różnych kulturach inaczej (stąd jej charakter rytualności) to jednak stanowi ona minimum spójności pomiędzy członkami społeczeństwa. W społeczeństwach zachodnich rytuały upraszczają się, przechodzą ewolucję – ale nie zanikają.
Powyższa typologia rytuałów nie wyczerpują całego wachlarza zdarzeń rytualnych ze względu na zjawisko wielości i różnorodności rytuałów. Wiele z funkcjonujących rytuałów występuje także w powiązaniu z innymi.
[1] J. Maisonneuve, Rytuały dawne i współczesne, Gdańsk 1995, s. 92.
[2] H. Mielicka, Antropologia świąt i świętowania, Kielce 2006, s. 60.
[3] M. Mead, Kultura i tożsamość. Studium dystansu międzypokoleniowego, Warszawa 1978, s. 59.
[4] M. Buchowski, Magia i rytuał, Warszawa 1993, s. 100.
[5] A. van Gennep, Obrzędy przejścia, Warszawa 2007, s. 103.
[6] W. Piwowarski, Socjologia rytuału religijnego. Zarys problematyki, „Roczniki Nauk Społecznych” 1983, t. XI, z. 1.
[7] J. Baniak, Istota, funkcja i ewolucja rytuału religijnego, [w:} Studia Socjologiczne 1992, nr 1.
[8] K. Braun, Teatr wspólnoty, Kraków 1975, s. 53.
[9] M. Marczewska – Rytko, Rytuał polityczny: próba charakterystyki, [w:] , M. Filipiak, M. Rajewski (red.) Rytuał. Przeszłość i teraźniejszość, Lublin 2006, s. 103.
[10] K. Żygulski, Święto i kultura. Święta dawne i nowe. Rozważania socjologa, Warszawa 1981, s. 235.
[11] C. Herriger, Rytuały. Komunikacja bez słów, Wrocław 1998, s. 82.
[12] J. Casanovą, Religie publiczne w nowoczesnym świecie, Kraków 2005, s. 83.
Łukasz K.