Historia turystyki jest nierozłącznym elementem historii ludzkości. Ludzie przemieszczali się zawsze w poszukiwaniu pożywienia i miejsca zamieszkania jednak za początek turystyki uznaje się moment, gdy człowiek zaczął podróżować w celach poznawczych. Już starożytni Egipcjanie podróżowali do miejsc kultu religijnego oraz w celu zobaczenia piramid. Pierwsze wędrówki o charakterze turystycznym, a nie handlowym datuje się na 4000 rok p.n.e. Starożytni Grecy i Rzymianie podróżowali w celach handlowych, wojennych bądź z zamiarem uczestniczenia w igrzyskach i uroczystościach religijnych.
W starożytności można zaobserwować początki przemysłu turystycznego, powstały wówczas instytucje patronów – opiekujących się przyjezdnymi. System feudalny i upadek wielu gospodarstw sprawił, że w średniowieczu nastąpił zastój w podróżowaniu. Podróżowali głównie kupcy i pielgrzymi do miejsc kultu religijnego „Grobu Świętego” oraz studenci na wyższe uczelnie do Włoch i Rzymu. Szczególnie popularne były uniwersytety w Padwie i Bolonii.
Wiek XIV i XV to okres wielkich wypraw i wielkich dokonań, od odkrycia Ameryki do opłynięcia globu przez Magellana. W wieku XVII i XVIII odkryto właściwości lecznicze wód, borowin, powstają miejscowości uzdrowiskowe i typowo turystyczne, rozwija się etap podróży do Ameryki oraz wypraw w wysokie góry. Swój triumf zaczyna święcić literatury podróżnicza.
Wiek XIX i XX przynosi rozwój turystyki masowej, dzięki rozwojowi środków transportu, przemysłu, wzrostowi poziomu oświaty i świadomości społecznej. Rozwój lokomocji pociąga rozwój infrastruktury turystycznej w miejscowościach, do których przybywa coraz więcej turystów. Rozwój transportu morskiego sprawia, że do Europy przybywa coraz więcej turystów z Ameryki, a rozwój motoryzacji wpływa na rozbudowę dróg. W 1841roku rozpoczyna swą działalność pierwsze biuro turystyczne, Thomas Cook, pojawiają się kluby alpejskie, organizacje turystyczne i zrzeszenia hotelarzy[1].
Podróżowanie w Polsce w średniowieczu i późniejszych okresach miało podobny charakter do podróży europejskich. Przemieszczali się głównie kupcy, pielgrzymi, arystokracja i studenci. Podróżowanie w tym okresie było drogie, mało wygodne i niebezpieczne. Prawdziwy rozwój turystyki został zapoczątkowany w pierwszej połowie XIX wieku, kiedy proces przemian społeczno-gospodarczych kształtujących się w całym świecie, a zwłaszcza w Europie, stworzył korzystne warunku dla rozwoju turystyki w Polsce. Jednak ten proces przebiegał w Polsce trochę inaczej niż w innych krajach europejskich. W innych krajach mających normalny rozwój życia narodowego, jednym z potężniejszych bodźców współdziałających w tworzeniu stowarzyszeń był bodziec materialny, o tyle w Polsce komercjalna strona zagadnienia była mniej istotna.
Na zachodzie Europy turystykę organizowali przede wszystkim ludzie wyczuwający potrzeby rynku i możliwości czerpania zysków z tej działalności. W Polsce zajmowali się turystyką przede wszystkim społecznicy ożywieni poczuciem misji kulturalno-narodowej[2].
Turystyka była jednym z elementów ogólnonarodowej akcji i dlatego jej zasięg organizacyjny i tematyczny obejmował szeroki zakres zagadnień. Etapy rozwojowe turystyki w Polsce zamykają się w kilku okresach. Poszczególne etapy rozwoju turystyki i krajoznawstwa maja swoją specyfikę historyczną, uwarunkowaną tłem politycznym, kulturalnym i społeczno-gospodarczym.
I okres obejmuje lata do 1873 r. W II okresie, w latach od 1873 do 1918 roku kształtowały się ideowe i organizacyjne podstawy polskiej turystyki i krajoznawstwa. W okresie zaborów społeczeństwo polskie odczuwało potrzebę organizowania się dla realizacji swych zamierzeń i celów związanych z turystyką i krajoznawstwem. Formowanie sie organizacji społecznych utrudniała sytuacja polityczna. Dopiero po stworzeniu pewnych form polskiej autonomii kulturalnej w Galicji pojawiły się możliwości założenia organizacji turystycznej. W 1873 roku powstało Galicyjskie Towarzystwo Tatrzańskie. Jego celem były badanie polskich gór, ich popularyzacja, a także ochrona przyrody i wspieranie przemysłu góralskiego. Towarzystwo skupiało w swych szeregach wielu wybitnych specjalistów i naukowców oraz prowadziło wielostronną działalność. W 1874 roku zbudowano pierwsze schronisko górskie nad Morskim Okiem, w 1876 roku powstały schroniska w Roztoce i Pięciu Stawach, a w 1894 na Hali Gąsienicowej. Dzięki działaniom Towarzystwa Tatrzańskiego Tatry stały się najbardziej atrakcyjnym regionem turystycznym Polski, Zakopane – miejscowością turystyczno- uzdrowiskową. W późniejszym okresie akcja objęła inne regiony karpackie. W 1906 roku powstaje w Warszawie Polskie Towarzystwo Krajoznawcze PTK, jako druga organizacja krajoznawczo turystyczna. Działalność tego towarzystwa nosiła odmienny charakter, przypisuje mu się pionierską rolę w dziedzinie krzewienia turystyki i nasycenia jej treścią patriotyczną. Organizacja postawiła sobie za cel zbieranie wiadomości krajoznawczych, gromadzenie zbiorów naukowych, organizowanie wycieczek po kraju, urządzanie wystaw krajoznawczych. Skupiała się na nizinnych terenach Polski.
Działalność obu organizacji doprowadziła do znacznego rozwoju turystyki poznawczej. Dzięki rozbudzonej świadomości narodowej wzrosło zainteresowanie społeczeństwa miejscami związanymi z historią kraju. Głównym ośrodkiem ruchu turystycznego stał się wówczas Kraków. Obok turystyki poznawczej i kwalifikowanej, rozwijała się nadal turystyka wypoczynkowa. Znaczny wpływ wywarła komunikacja kolejowa, bowiem miejscowości uzyskujące połączenia kolejowe, takie jak Zakopane (1899), Krynica (1911), Kudowa (1905) notowały znaczny wzrost ruchu turystycznego.
Dużą frekwencję turystyczną wykazywały uzdrowiska dolnośląskie (Szklarska Poręba i Karpaczu) oraz uzdrowiska położne w strefie nadmorskiej (Świnoujście).
III okres trzeci obejmuje lata od 1918 do 1939 r. Po I wojnie światowej zaistniały możliwości rozwoju turystyki. Zmieniły się warunki, rola i zakres działalności Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego i Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego. Działacze włączyli się w nowy okres koncentrując swe wysiłki na zagospodarowaniu gór. Powstały nowe schroniska na Turbaczu, Pilsku, Jaworzynie, kilka schronisk w Beskidzie Śląskim i Karpatach Wschodnich. Powstały biura podróży, we Lwowie w 1923 r. Biuro Podróży „Orbis”, początkowo spółka prywatna, którą przejął później bank. Obok „Orbisu”, który rozrósł się w duże przedsiębiorstwo liczące 91 oddziałów krajowych i kilka zagranicznych, istniały i mniejsze biura. W 1928 r. rozpoczęło działalność biuro podróży PTK pod nazwą „Poltur”, spółkami prywatnymi były „Ikar” i „Francopol”
W 1935 z inicjatywy Ministerstwa Komunikacji powołana została Liga Popierania Turystyki jako stowarzyszenie, którego celem było organizowanie i krzewienie turystyki masowej. W 1937 powołano „Gromadę” z inicjatywy Związku Młodzieży Wiejskiej „Wici”, w 1938 r. Centralne Biuro Wczasów (CBW). Ruch turystyczny stawał się elementem zainteresowania ekonomicznego dla właścicieli hoteli, restauracji, środków komunikacji, jak też samorządów miejskich, które dostrzegały w nim czynnik aktywizacji gospodarczej swoich miejscowości. Powstała również potrzeba propagowania walorów turystycznych poszczególnych miejscowości.
IV okres od 1945 do 1989 roku. Po zakończonej wojnie cały dorobek polskiej turystyki minionych lat był poważnie zniszczony. Zginęło wielu ludzi, którzy ją budowali, spłonęło dziesiątki schronisk, zniszczone zostały szlaki turystyczne, uległy daleko posuniętej dewastacji hotele, domy, pensjonaty. Całkowite przekształcenie stosunków ekonomicznych i społecznych nie pozostało bez wpływu na dalszy rozwój turystyki. Turystyka i wypoczynek przestały być domeną interesów poszczególnych ludzi. Zainteresowanie państwa i organizacji znalazły swój wyraz w ustawie sejmowej o organizacji Funduszu Wczasów Pracowniczych (FWP) w 1949r. Poszczególne zakłady pracy i związki zawodowe rozpoczęły przejmowanie obiektów przede wszystkim na Ziemiach Zachodnich oraz w tradycyjnych ośrodkach wypoczynkowych, takich jak Zakopane, Krynica. Wczasy pracownicze stały się początkiem masowej turystyki socjalnej.
Wszelkie posunięcia w pierwszych latach powojennych szły w kierunku usystematyzowania i ujęcia programowego turystyki dostosowanej do nowych warunków społeczno-ekonomicznych. Dysponowany przez FWP potencjał usługowy nie wystarczał na zaspokojenie wszystkich potrzeb, dlatego od 1956 r. zakłady pracy i związki zawodowe rozpoczęły budowę własnych ośrodków i domów wypoczynkowych, co zaowocowało znacznym wzrostem miejsc wypoczynkowych. W 1950 roku powołano Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze (PTTK). Cennym dorobkiem PTTK jest rozwój różnych dyscyplin turystyki kwalifikowanej, które w Towarzystwie znalazły doskonałe warunki rozwoju. W latach 1950-1956 PTTK było jedyną organizacja zajmującą się rozwojem turystyki i krajoznawstwa wśród społeczeństwa. W 1952 r. powołany został Komitet do Spraw Turystyki, ale nie posiadał prawie żadnych uprawnień wykonawczych.
Ważna dziedziną działalności była obsługa ruchu turystycznego. Do 1953 roku „Orbis” (przedsiębiorstwo państwowe) był jednym przedsiębiorstwem obsługi ruchu turystycznego. Jego znaczący wzrost spowodował konieczność powołania nowych placówek obsługi. Zapoczątkowało je PTTK, tworząc Ośrodki Ruchu Turystycznego (ORT). Od 1957 r. zaczęły pojawiać się nowe, swą działalność reaktywowała „Gromada”, powstały biura „Turysta”, „Sport-Tourist”, „Juventur”, Biuro Wczasów ,Podróży i Turystyki, Polski Związek Motorowy (PZMot) i inne. Znacznym uzupełnieniem jednostek centralnych są przedsiębiorstwa i ośrodki sportu, turystyki i wypoczynku powoływane przez terenowe rady narodowe. 17.II.1960 r. Sejm PRL powołał do życia Główny Komitet Kultury Fizycznej i Turystyki (GKKFiT) jako naczelny organ państwowy do spraw kultury fizycznej i turystyki. Lata 1945-1965 były okresem poważnego wzrostu zagospodarowania turystycznego, aczkolwiek jeszcze niedostatecznego dla stale rozwijającego się dynamicznie ruchu turystycznego. Dzięki pomocy państwa odbudowano i wybudowano wiele obiektów. Od nowa zagospodarowano Tatry, pobudowano schroniska w Beskidach, „Orbis” wybudował szereg nowoczesnych hoteli w najczęściej odwiedzanych, Warszawie, Krakowie, Poznaniu, Gdańsku. Zagospodarowano wiele nowych szlaków wodnych na Mazurach. Zakłady pracy i organizacje związkowe zbudowały setki domów wypoczynkowych i ośrodków. Równoległe z zagospodarowaniem turystycznym, dzięki odbudowie m.in. całych zespołów zabytkowych i pojedynczych zabytków oraz budowie nowoczesnych zespołów miejskich, stworzono odpowiednie warunki dla rozwoju turystyki. Poważnym źródłem środków finansowych na zagospodarowanie turystyczne kraju stał się Centralny Fundusz Turystyki i Wypoczynku powołany na mocy ustawy sejmowej, ze środków którego w latach 1961-1967 zbudowano ponad 39 tysięcy miejsc noclegowych, a 26 tysięcy zmodernizowano. W latach siedemdziesiątych przyrost bazy turystycznej był już znacznie mniejszy. W modelu turystyki polskiej coraz większą rolę zaczęła odgrywać turystyka komercyjna. W latach osiemdziesiątych rejestrowano stopniowy ubytek bazy turystycznej i zmniejszanie sie ruchu turystycznego. Związane to było z kryzysem społeczno-gospodarczym w Polsce.
Okres V – od 1990 roku – to czas przemian politycznych i gospodarczych w kraju. Do gospodarki turystycznej, podobnie jak do całej gospodarki wprowadzono zasady wolnorynkowe. Kryzys lat osiemdziesiątych i koszty reform gospodarczych spowodowały znaczne obniżenie stopy życiowej ludności i spadek popytu na usługi turystyczne, Część bazy noclegowej stanęła w obliczu bankructwa, niektóre obiekty zostały sprzedane lub przekazane władzom samorządowym, wszystkie zostały zmuszone do dostosowania się do zasad gospodarki wolnorynkowej. Obecnie największą popularnością w Polsce cieszy się turystyka sobotnio-niedzielna i krajoznawczo-wycieczkowa (ok. 75% osób), spada natomiast znaczenie turystyki pobytowej, skoncentrowanej głównie w Polsce północnej, nad morzem i jeziorami (w okresie letnim) oraz w górach. Głównymi regionami turystycznymi Polski są: wybrzeże Morza Bałtyckiego (zwł. Trójmiasto i Mierzeja Helska), Pojezierze Mazurskie, Tatry, Beskidy, Karkonosze, najczęściej odwiedzane miasta to Warszawa, Kraków. Tradycyjną formą turystyki w Polsce jest ruch uzdrowiskowy, którego natężenie w ostatnim dziesięcioleciu maleje. Zmniejsza się również sanatoryjna baza noclegowa. Do największych polskich uzdrowisk należą: w Karpatach Krynica, Iwonicz-Zdrój, Rabka, w Sudetach Kudowa-Zdrój, Duszniki-Zdrój, Polanica-Zdrój, Świeradów-Zdrój, na nizinach Inowrocław, Ciechocinek, nad morzem Międzyzdroje, Kołobrzeg, Ustka[3].
Turystyka zagraniczna w pierwszych latach powojennych niemal nie istniała, w 1955 roku liczba przyjazdów wynosiła ok. 77 tys., a liczba wyjazdów 44 tys., przy czym były to głównie wyjazdy służbowe. Od 1956 stopniowo rozwijała się turystyka zagraniczna m.in. dzięki wprowadzeniu konwencji turystycznej na obszarach przygranicznych Polski i Czechosłowacji. Od 1972 roku umożliwiono masowy ruch turystycznej między Polską a NRD (do przekroczenia granicy upoważniał dowód osobisty ze specjalną pieczątką), a w latach następnych także z innymi krajami komunistycznymi. W tym okresie najczęściej wyjeżdżano do Czechosłowacji, NRD, ZSRR, na Węgry i do Bułgarii. Wyjazdy do państw kapitalistycznych były utrudnione ze względów politycznych, a po wprowadzeniu stanu wojennego niemal zupełnie ustały.
Obecnie znaczenie turystyki zagranicznej systematycznie rośnie, głównie dzięki wyeliminowaniu ograniczeń formalnych i politycznych przy wydawaniu paszportów oraz dzięki zniesieniu obowiązków wizowych przez wiele państw. Wśród turystów odwiedzających Polskę najwięcej jest Niemców (przyjazdy głównie jedno- lub dwudniowe; zakupy, kontakty handlowe), Czechów, Słowaków oraz Rosjan, Białorusinów i Ukraińców (przyjazdy głównie w celach zarobkowych handel, praca). Wpływy dewizowe, jak i rozmiary turystyki przyjazdowej w Polsce są nadal niższe niż w wielu innych krajach Europy. Europa jest liderem turystyki na świecie, skupiając około 50% międzynarodowego ruchu turystycznego i przyjmuje około 50% dochodów z turystyki. Francja, Hiszpania, Włochy, Wielka Brytania znajdują się corocznie w czołówce państw przyjmujących największą liczbę turystów. Spośród państw europejskich największą dynamikę wzrostu przyjazdów po roku 1995 notowała Polska[4] .
[1] http://pl.wikipedia.org/wiki/Turystyka
[2] J. Gaj, Dzieje turystyki w Polsce, Warszawa 2006, s. 27.
[3] M. Lewan, Zarys dziejów turystyki w Polsce, Kraków 2004, s. 44.
[4] http://www.intur.com.pl/trendy.htm
Małgosia G.