Lew Tołstoj uważał, że „lekko i bez wysiłku, jednym pchnięciem otwierają się tylko drzwi do zguby”. I szczerze powiedziawszy nie wydaje mi się, żeby autor „Wojny i pokoju” miał pod tym względem całkowitą rację. Myślę, że żadne drzwi, jeśli są niematerialne, a tkwią jedynie w naszej świadomości lub wyobraźni, nie są prostą do sforsowania przeszkodą. Nie zawsze jednak trzeba się na nie zamierzać z taranem lub siekierą; czasami bowiem wystarczy najzwyklejszy w świecie klucz.
Takimi właśnie drzwiami, zamykanymi jak skarbiec Ali Baby – na klucze ze słów – jest pojmowanie literatury staropolskiej.
Nie jest problemem zrozumieć dzieła napisane przed siedmioma, pięcioma, czy trzema wiekami, jeśli zna się te właśnie klucze – myśli przewodnie, hasła towarzyszące autorom w codziennym życiu; no i jeszcze, jeśli dzieł tych nie musi się odczytywać z rękopisów, a jedynie z dobrze opracowanych, „odkurzonych” i zaopatrzonych przez naukowców w liczne przypisy, tekstów.
Jeśli oba te warunki nie zostaną spełnione – nie ma siły – nie polubimy „staropolszczyzny” z prostej przyczyny – bo nie lubi się z reguły czegoś, czego się nie rozumie.
W przypadku prawdziwych drzwi nie zdarza się, żebyśmy weszli przez zamknięte i dopiero z drugiej strony wyciągnęli klucz z zamka; w przypadku literatury natomiast jest to możliwe – choć może troszkę kłopotliwe. Czytając dzieła staropolskie możemy w pewnym momencie zorientować się, że jest jakiś element, który je łączy. Tym elementem będzie właśnie ów klucz – i my go wyciągniemy właśnie z drugiej strony drzwi.
Pierwiastkiem wspólnym dla wielu dzieł literatury staropolskiej, szczególnie zaś dla epoki średniowiecza i baroku, jest motyw śmierci. Z tajemnicą kresu życia ludzkiego stajemy twarzą w twarz czytając właściwie cały dorobek literatury polskiej. W żadnej jednak epoce nieuchronność i okropieństwo śmierci nie są tak wyeksponowane, jak w średniowieczu. Pisano wtedy o zgonach konkretnych postaci, ale zwracano uwagę również na metafizykę śmierci. Jeden ze znanych nam fragmentów dzieła wielkiego kronikarza, nazwanego umownie Gallem Anonimem, dokładnie przedstawia nam zgon pierwszego króla polskiego – Bolesława; inny zabytek literacki, „Legenda o św. Aleksym”, wspomina o wzruszającej śmierci tytułowego świętego. W jeszcze innym utworze – „Rozmowie Mistrza Polikarpa ze Śmiercią” – sama okropna pani z kosą ukazuje nam się jako szpetna postać kobieca „gawędząca” sobie z przerażonym Mistrzem Polikarpem.
Można więc pomyśleć, że już samo słowo „śmierć” jest jednym z kluczy do odczytania literatury przedrozbiorowej; jest to jednak klucz, który, owszem – do zamka pasuje, lecz jeszcze nie otwiera naszych symbolicznych drzwi. Poszukać trzeba zatem jeszcze innych słów kluczowych.
Pod pewnymi względami epoką podobną do średniowiecza był w Polsce barok. Twórcy siedemnastowieczni również nie potrafili zapanować nad strachem przed śmiercią, przed sądem ostatecznym i Bogiem. Również starali się żyć tak, aby po śmierci osiągnąć dobra najwyższe. Najważniejsza w ich życiu doczesnym była wiara w Boga, w byt przyszły; najlepszymi cechami człowieka były: pobożność, cnota, pamięć o śmierci. Życie uważali za marną chwilkę, kroplę w morzu wieczności. Nie szanowali tej chwilki. Żyli przyszłością – wielką niewiadomą, życiem po życiu. Daniel Naborowski na przykład w krótkim utworze „Marność” nakazywał: „nad wszystko bać się Boga”.
Tak jak w średniowieczu – poeci barokowi wierzyli niezachwianie, że człowiek w proch się rozsypie szybciej, niż można przypuszczać. Jan Andrzej Morsztyn w lirycznym monologu – sonecie „Do trupa” tę właśnie prawdę przekazuje: „Ty się rozsypiesz prochem w małej chwili”…
I w średniowieczu, i w baroku niemal każdy utwór przypomina nam o śmierci, o Bogu, o marności życia doczesnego. Nawet pierwszy hymn narodu polskiego – „Bogurodzica” – zawiera w sobie owo groźne przesłanie: „pamiętaj o śmierci”.
I te właśnie słowa: „memento mori” są spoiną łączącą wiele utworów powstałych w kraju Piastów i ojczyźnie sarmatów. To jest właśnie ów klucz, który wielu ludziom ułatwi odczytanie i zrozumienie choć części literatury staropolskiej.
Pisarze polskiego renesansu i oświecenia również pamiętali o śmierci, inaczej jednak pojmowali jej istotę oraz sens życia. Kochali życie i potrafili się nim cieszyć – właśnie dlatego, że jest ono zbyt krótkie, by je trwonić na ponure myśli. Czas, dzień, chwila, uśmiech – to były rzeczy, z którymi się liczyli. Nie chcieli zmarnować ani jednej minutki ze swego życia. Utwory renesansowe są jasne, pogodne, są – ludzkie. Żyją w nich nie święty Augustyn czy święty Tomasz, ale Horacy i Homer. Słowom „memento mori” przeciwstawia się hasło „non omnis moriar”.
Wreszcie człowiek żyje teraźniejszością. Mikołaj Rej w „Żywocie człowieka poćciwego” pisał: „używaj, miła duszo, masz wszystkiego dobrego dosyć”, więc chyba łatwo by mu było dojść do porozumienia z Janem Kochanowskim, który stwierdził: „A ja z tym trzymam, kto co w czas uchwyci”. Kochanowski nie zapomina również, że życie jest krótkie i błahe, czego dowodem są słowa z fraszki „O żywocie ludzkim”: „Zacność, uroda, moc, pieniądze, sława,/ Wszytko to minie jako polna trawa”. Jednak ta świadomość krótkości życia nie jest dla niego pretekstem do ascezy i biernego oczekiwania na godną śmierć. Wręcz przeciwnie – jest impulsem do „chwytania” z życia każdej pogodnej chwilki, cieszenia się ludzkimi sprawami i codziennością w gościnnym cieniu pięknej czarnoleskiej lipy.
Twórcy odrodzenia starali się żyć chwilą, ich utwory były afirmacją życia. Uważali oni, że nie warto przejmować się jutrem, skoro dziś sprzyja Fortuna, skoro dziś jest dobrze. Wśród nich chyba nikt nie mówił, albo mówił niezmiernie rzadko: „amici, diem perdidi”, bo też nikt dnia nie tracił, każdy starał się „chwytać dzień”.
Trochę inaczej sytuacja miała się w epoce oświecenia, wtedy już bowiem pisarze i poeci dbali nie tylko o swe najbliższe otoczenie oraz własny spokój i wygodę, ale również zaczęli się poważnie zastanawiać nad problemami politycznymi Rzeczypospolitej. Polacy, znalazłszy się o krok od przepaści, nie potrafili już w pełni cieszyć się każdą chwilką. Zwracali jednak uwagę na problemy człowieka. W twórczości Krasickiego to zainteresowanie dniem dzisiejszym przejawiało się przede wszystkim w walce z ludzkimi przywarami. Misją twórców oświecenia stała się w końcu maksyma: „bawiąc – uczyć”, i to również jest dowodem na to, że pisarzy XVIII wieku interesował człowiek egzystujący w czasie teraźniejszym, a nie jego pośmiertny byt. Do tej jednak epoki literackiej bardziej pasuje inna klasyczna sentencja: „homo sum et humani nihil, a me alienum esse puto”. Niemniej jednak słowa: „carpe diem” utrwaliły się w naszych głowach jako myśl przyświecająca wszystkim staropolskim klasykom. Czasami nieświadomie nawet szukamy w utworach Polaków różnych transformacji tego hasła.
Stało się ono dla nas drugim kluczem otwierającym furtkę zrozumienia literatury staropolskiej. Dwa klucze to co prawda jeszcze nie bogactwo, ale już na pewno jakieś ułatwienie.
A jeśli Sezam z dziełkami, po wypowiedzeniu słów „memento mori” i „carpe diem”, wciąż nie chce się otworzyć, nie trzeba się poddawać. Można mu jeszcze rzec, że „panta rhei”, albo przedstawić mu się: „homo sum”, można też krzyknąć „keep smiling”, bo „w uśmiechu jest całe bogactwo człowieka”…
[IJ]