Rusyfikacja to narzucanie innym narodom języka rosyjskiego i kultury rosyjskiej, działania zmierzające do wynarodowienia ludności polskiej na terenach zajętych w wyniku zaborów.
Polityka rusyfikacji nasiliła się po upadku powstania styczniowego, opierała się na typowo policyjnych metodach, donosicielstwie, wymuszaniu bezwzględnego posłuszeństwa, budzeniu strachu i perfidnych działaniach antagonizujących społeczeństwo, tak jak i młodzież.
Żeromski ukazał proces i mechanizmy rusyfikacji, wskazując m. in. takie metody (elementy), jak:
- obowiązek nauki w języku rosyjskim,
- faworyzowanie osób mówiących po rosyjsku,
- zakaz używania języka polskiego na terenie szkoły, a także na stancjach,
- dostęp do nielicznych polskich książek (cenzura),
- naloty kontrolujące stancje, w poszukiwaniu polskich książek,
- promowanie kultury rosyjskiej,
- budzenie niechęci do wszystkiego, co polskie,
- przedstawianie nieprawdziwych, tendencyjnych interpretacji polskiej literatury, historii i kultury,
- podważanie autorytetu nauczycieli polskich (biorących zawsze stronę uczniów),
- traktowanie uczniów podatnych na zabiegi rusyfikacyjne w sposób szczególny (zapraszanie na przedstawienia, przedstawianie wysokim urzędnikom, co młodym ludziom pochlebiało).
Młodzi Polacy – uczniowie gimnazjum starali się przeciwstawiać takim działaniom:
- organizowali tajne spotkania naukowe, poznawali na nich literaturę polską, dzieła wybitnych autorów,
- prowadzili dyskusje,
- starali się nie używać języka rosyjskiego, nawet pojedynczych słów,
- ośmieszali nauczycieli, gorliwych rusyfikatorów,
- pielęgnowali tradycje polskie,
- czcili pamięć polskich zrywów narodowych.