Wszelkie wizje rzeczywistości przedstawiane w literaturze fabularnej są fikcyjne, czyli wymyślone przez konkretnego twórcę. Jeśli jednak autor stara się naśladować rzeczywistość zewnętrzną, jeśli sprawia, że odbieramy treść danego utworu jako przekaz wydarzeń prawdziwych, a bohaterów traktujemy jako żywe, autentyczne postacie, mamy do czynienia z realistycznym światem przedstawionym. Świat taki ukazywany jest zazwyczaj z perspektywy przeciętnego odbiorcy i oceniany w myśl reguł przyjętej moralności i zasad zdrowego rozsądku. Uważamy go za prawdopodobny, czyli taki, który mógłby zaistnieć naprawdę. Na dodatek utwór realistyczny może zawierać fakty zgodne z prawdą np. wydarzenia historyczne czy jakieś aktualne wydarzenia polityczne. W realistycznej powieści Elizy Orzeszkowej „Nad Niemnem” znajduje się wiele odwołań do powstania styczniowego.
W utworze realistycznym czas i miejsce akcji są zazwyczaj mniej lub bardziej dokładnie określone. I tak akcja powieści Bolesława Prusa pt. „Lalka” rozgrywa się głównie w Warszawie, w latach 1878-1879. Retrospekcja, przede wszystkim za sprawą wprowadzenia pamiętnika Rzeckiego, sięga początków wieku XIX, dotyczy zaś takich autentycznych czasów i wydarzeń, jak: epoka napoleońska, powstanie listopadowe, Wiosna Ludów i powstanie styczniowe. Na uwagę zasługuje topografia Warszawy, która jest bardzo dokładna, ponadto niemal wszystkie miejsca opisane w powieści istniały w rzeczywistości. Prawdziwe są zarówno opisy ulic, jak i budynków, czy nawet drobniejszych szczegółów np. balkonu Łęckich. Miejsca pracy i zamieszkania bohaterów udało się więc łatwo zlokalizować i upamiętniono je wmurowanymi na budynkach Krakowskiego Przedmieścia tablicami. Wszystkie te zabiegi z czasem i miejscem akcji w powieściach realistycznych służą temu, by tę akcję tym bardziej uprawdopodobnić.
W warstwie wydarzeń i postaci realizm polega na ukazaniu w utworze istotnych problemów danej epoki oraz sytuacji lub losów ludzkich, które mogą zdarzyć się w życiu. Wspomniana już powieść Prusa pokazuje więc np. zmierzch feudalizmu czy narastającą niechęć wobec Żydów, opowiada też o mężczyźnie, który zakochał się w pięknej kobiecie i robi wszystko, żeby ją zdobyć. Z kolei w „Chłopach” Władysława S. Reymonta realizm dotyczy obserwacji życia wiejskiego, pracy i zabaw, wszelkich obyczajów i obrzędów z nimi związanych, powieść pokazuje rzeczywistość polskiej wsi końca XIX wieku, jej stosunki z dworem, rolę Kościoła w życiu chłopów.
Nie wszystkim pisarzom realizm jako metoda twórcza wystarczył do opisywania rzeczywistości, jeśli mieli ambicję jak najdalszego zbliżenia się do jakiejś prawdy o niej, którą dostrzegli i chcieli przedstawić innym. W drugiej połowie XIX wieku ukształtował się we Francji kierunek literacki zwany naturalizmem. Naturalizm jako technika twórcza polega na bardzo dokładnym, wręcz drobiazgowym opisie fragmentu rzeczywistości i zredukowaniu do niezbędnego minimum kompetencji narratora, któremu nie wolno było komentować wydarzeń. Chciano uzyskać skrajny obiektywizm w przedstawianiu człowieka i jego działań, wychodząc z założenia, że człowiek, zdominowany przez instynkty, nie różni się w swym zachowaniu od zwierząt. Należy więc poddać go ścisłej obserwacji, kierując się w badaniach metodami charakterystycznymi dla nauk przyrodniczych, nawiązywano przy tym do teorii ewolucji Darwina i determinizmu Taine’a. W „Chłopach” naturalizm dochodzi do głosu w tej warstwie utworu, która dotyczy wpływu przyrody, rytmu pór roku na życie rolników – wszystkie czynności, prace podporządkowane są przyrodniczemu nakazowi, wynikającemu z następstwa jesieni, zimy, wiosny i lata. Inne biologiczne prawa, rządzące życiem chłopów to, według Reymonta, instynkt płciowy, instynkt gromadny czy też prawo dziedziczności cech.
Jak widać tendencja do jak najwierniejszego naśladowania rzeczywistości jest w literaturze bardzo silna – takie są też oczekiwania odbiorców. Dowodem na to jest wielka popularność w obecnych czasach prozy dokumentalnej oraz wszelkich programów typu reality show w telewizji.
W opozycji do prawdopodobnego przedstawiania rzeczywistości znajduje się fantastyka. Obejmuje ona typ twórczości literackiej, w której na świat przedstawiony składają się elementy nieodpowiadające przyjętym w danej kulturze kryteriom rzeczywistości, a więc wątki nadnaturalne i wszelkiego rodzaju cudowności. Należy jednak odróżnić fantastykę od mitu, gdyż stanowi on przekaz wierzeń danej grupy. Można by się też zastanawiać, czy postacią fantastyczną jest np. anioł, jeśli pisarz i czytelnik są chrześcijanami i wierzą w anioły.
Bohaterami utworów fantastycznych są z jednej strony postacie, które w rzeczywistości nie istnieją, jak np. krasnoludki, wielkoludy, smoki, gadające po ludzku zwierzęta, a z drugiej strony – zwykli ludzie, wprowadzeni w świat cudowności. W świecie tym mają miejsce różne nieprawdopodobne zdarzenia, do których zaliczyć można między innymi przemianę ludzi w zwierzęta lub przedmioty i na odwrót, co często zdarza się w baśni, jednym z najbardziej typowych gatunków fantastycznych. Elementy baśni są często wykorzystywane w utworach dla dzieci, z których najpopularniejsze to np. „Akademia Pana Kleksa” Jana Brzechwy, „O krasnoludkach i o sierotce Marysi” Marii Konopnickiej czy rozchwytywany ostatnio cykl o małym czarodzieju Harrym Potterze. Baśniowość bywa też jednak wykorzystywana w literaturze „poważnej”, jest ona np. ważnym elementem budowania świata przedstawionego w utworach epoki romantyzmu, dając tym samym wyraz poglądom romantyków, którzy zakładali istnienie i wzajemne przenikanie się świata ziemskiego i pozaziemskiego.
Swoistą odmianą baśni jest horror, operujący motywami, których zadaniem jest budzenie u czytelnika silnych reakcji emocjonalnych, przede wszystkim przerażenia. Do tradycyjnych motywów wykorzystywanych w horrorze należą: straszące duchy, wampiry, wilkołaki, wędrówki po starych, na ogół zrujnowanych zamkach i podziemiach.
Osobną dziedziną fantastyki jest fantastyka naukowa, tzw. science fiction, której przykładem są utwory Stanisława Lema. Czas akcji tych utworów to określona lub nieokreślona datami przyszłość w odróżnieniu od baśni, których akcja rozgrywa się zazwyczaj „dawno, dawno temu”. Utwory science fiction zawierają wizję przyszłego rozwoju techniki, pokazują człowieka w zetknięciu z mieszkańcami innych planet, opisują podróże międzygwiezdne. Bohaterami tych utworów, obok ludzi i „obcych”, są również myślące maszyny, zwane robotami lub androidami.
Nowym trendem literatury fantastycznonaukowej jest pojawienie się w jej obrębie elementów mitów, legend i baśni – w ten sposób powstają tzw. powieści fantasy, których przykładem jest „Władca Pierścieni” Tolkiena lub cykl o wiedźminie Geralcie Andrzeja Sapkowskiego.
Na zakończenie chciałbym zauważyć, że zarówno realistyczne, jak i fantastyczne obrazowanie rzeczywistości w dziele literackim dowodzi wręcz nieograniczonej wyobraźni artystów, która może tworzyć zupełnie nowe motywy oraz sposoby budowania i porządkowania świata przedstawionego.
[PR]